Узб еқистон сср фанлар академияси

Албатта киритма бўлаги гапнинг бошида ва охирида келса, одатда, гапнинг умумий мазмунига изоҳ берилади, гап орасида эса кесимнинг маъносига алоқадор бўлади. Аммо албатта кирит- ма бўлаги қаерда келмасин, гапнинг биринчи навбатда кесимига боғланади, унинг маъносини изоҳлайди.
Бинобарии, киритмаларнинг деярли ҳар бири ўринлашишда ўзига хос хусусиятларга эга бўлади.
Киритмаларнинг интонацияси оддий гап бўлакларининг инто- нациясига нисбатан пастроқ бўлади, аммо темпи тезлашади. Киритма гап бўлакларидан пауза билан ажралиб туради. Баъзан шу пауза жуда сезилмайди. Агар киритмага логик урғу тушса, ун­га алоҳида аҳамият берилса, унинг интонацияси секинлашади, пауза аниқ ва чўзиқ бўлади.
КИРИШ ГАПЛАР
Кириш гаплар асосий гапнинг бирор бўлаги ёки умумий мазму- нига бўлган сўзловчининг муносабатини ифодалайди. Кириш гап­лар ҳам шунга кўра, кириш бўлак ва кириш бирикмалар ифодала- ган маъноларни ифодалайди: ифодаланаётган фикрга баҳо бери- лади; айтилаётган фикрнинг аввалги фикрга бўлган муносабати кўрсатилади; сўзловчининг ҳаракат-ҳолатга эмоционал муносаба­ти ифодаланади; айтилаётган фикрнинг манбаи кўрсатилади; фикрни ифодалаш усули изоҳланади; айтилаётган фикрга сўзлов- чининг диққати жалб этилади ва ҳоказо.
Кириш гапларнинг кириш бўлаклардан фарқи аввало уларнинг структурасида кўринади. Кириш гапнинг ўз ичида предикатив муносабат бор. Иккинчидан, кириш гап маълум изоҳни кенгроқ, тўлароқ, конкретроқ ифодалайди. Учинчидан, кириш гап, кўпинча, маълум гап бўлаклари билан кенгайиб келади.
Кириш гаплар тузилиш жиҳатидан бир составли ёки икки сос­тавли бўлиши мумкин. Кириш гаплар кўпинча фразеологик гап шаклида бўлади^I. Бу хил фразеологик гаплар қуйидаги шакл- ларга эга бўлади. 1) кесими шарт феъли шаклида бўлади. Бунда
а) эгаси бўлмайди: Яхшилик, менга колса, тушга кирмаган бир яхшилик(Ойбек).
б) эгаси шаклан бўлмайди: У ёғини сўрасанг, айтайми, дадам Ёрматга куёв бўлмоқчи!(Ойбек).Сен, қандай десам бўларкин, жуда яхши тенги йўқ йигитсан! ...(Б. Полевой). Ёлғиз бориш- га, тўғрисини айтсам, қўрқаман(Ойбек).