Узб еқистон сср фанлар академияси

-ки ёрдамчиси эргаш гапни бош гапга боғлаб, икки компонент- даги воқеа ёки белгининг ўлчов ва даражасини билдиради. Бун­дай эргаш гапларда қисман натижа оттенкаси ҳам ифодаланган бўлади.
Улчов-даража эргаш гаплари бош гап билан турли ёрдамчилар орқали бирикади ва айрим стилистик талабларга кўра турлича ўринлашади.
-ки ёрдамчиси орқали бирикканда эргаш гап бош гапдан кейин келади: Тўплар шу кадар тез ва қаттиқ отилаётган эдики, биров бир хирмон цайроқ тошни ағдариб совираётгандек ёки заранг ёғоч- дан ясалган бочкани муштлари билан тез-тез уриб ноғора щлаёт- гандек эшитиларди (Б. Полевой). У шу қадар хурсанд эдики, ҳатто, Жўрахоннинг назарида, шу топда ўзига ҳам ўхшамас, ёша- риб, чиройли бўлиб кетган эди (А. М у х т о р).
-са, -ган сари, -ган сайин орқали бириккан эргаш гаплар кў~ пинча бош гапдан олдин келади: Тоғаси цанча цизишса, Ойқиз- ўзини шунча'оғирликка соларди (Ш. Рашидов). Вақт ўтган сайин, касалнинг ҳарорати кўтарилар эди (А. Қаҳҳор). Бунда» қўшма гапларда аҳамият бериб айтилган бўлак гапнинг олдига кўчирилиши натижасида эргаш гап бош гапнинг ўртасида келади: У тиззасининг кўзи ва тирсаги ачишиб оғриган сари, тобора аса- бийлашарди (Ш. Рашидов). Олимжоннинг юраги Ойқиз яқии- лашган сари дук-дук урар эди(Ш. Рашидов).
Чоғиштириш-ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап
Бундай қўшма гапларда бош гапдаги воқеа ёки предмет эргаш- гап орқали чогиштирилади ёки ўхшатилади.
Чоғиштириш эргаш гаплари кўпинча бош гапдаги айрим бўлак- ларни эргаш гапдаги бўлаклар билан чоғиштиради, таққослайди. Ҳар икки компонентдаги эгани, тўлдирувчини, ҳолни ёки бошқа бў- лакларни чоғиштиради.
Бундай эргаш гаплар бош гап билан феълнинг шарт формаси,. равишдошнинг -гунча аффиксли шакли орқали бирикади. Чоғиш- тириш оттенкаси кесимлари -гунча, -май, -гандан кўра ёрдамчила- рини олган конструкцияларда ҳам англашилади. Бундай конструк- циялар кўпроқ бош гапдагидан бўлак айрим эгалари бўлмаганлиги учун ёки эгалар умумий бўлганидан оборотларга ўхшайди. Бундай конструкцияларда кўпинча воқеацинг қайсиси афзал эканлиги, чо- ғиштирилаётган предметларнинг қайси бири яхши экани кўрса- тилади. Шунинг учун ҳам бундай конструкцияларда бош гапнинғ кесими яхши, афзал каби сўзлар орқалн ифодаланган бўлади: Яна айтки, Муъазга бўлганЧа қул, минг афзалдир бўлмоқлик бир ҳовуч кул (Ҳ. О л и м ж о н). Қўйдек бўлиб минг йил яшагунча, шердай, бўлиб бир кун яшамоқ яхши (Мақол). Доим бойнинг ташқарисида ёки боғида хизмат қилгандан кўра, Йўлчи учун «катта ер» билан шаҳар орасида аравада щтнаган яхшироқ эди(Ойбек). Юз йил ибодат қилгандан кўра, бир соат фикр юритган афзал (П. Қ о д и- ров).
Чоғиштириш маъноси кесими равишдошнинг -май аффиксини олган конструкцияларда хам учрайди. Бу хилдаги гапларнинг бир қисмида чоғиштириш, иккинчи қисмида салбий истак (ёки қарғаш) ифодаланган бўлиб, бундай конструкциялар кўпроқ жонли тилда учрайди: Менга яхшилик цилмай, ўл. Биз билан бирга юрмай, ўл.
Кейинги гап аҳамият бериб айтилса, олдинга кўчирилади: Онанг ўлсин, сени бу ерга ёлғиз юбормай (А. М ух т о р).
Баъзан эргаш гапларнинг ҳам мустақил эгаси мавжуд бўлиши ёки эга қўлланмай қолган бўлиши мумкин. Бундай қўшма гапларда ҳам юқоридаги конструкциялардагидек икки воқеа, ҳаракат ёки предметнинг қайси бири афзал, яхши экани кўрсатилади — икки гап чоғиштирилади: Йигит кишининг боши эгилгунча, ҳўкизнинг
шохи синсин (Мақол). Сенга зарра озор бергандан кўра, Яхшироқ
кўзимга тупроқ тўлгани(Уйғун).Қошинг қора бўлгунча, кўзинг царо бўлса-чи (Кўшиқ).