Тобе компоненти ўрин-пайт келишиги формасида бўлган объектли бирикмалар. Урин келишиги ўрин-жой, пайт маъноларини ифбда этиш эътибори билан жўналиш ва чиқиш келишик формаларига яқин туради. Лекин жўналиш ва чиқиш келишиклари предметнинг замон ва макондаги ҳаракатини ифодаласа, ўрин-пайт келишиги ҳаракатнииг бажарилиш ўрнини, предметнинг жойланиш ўрнини ёки ҳаракатнинг бажарилиш пайтини билдиради. Шунинг учун ҳам тобе муча ўрин-пайт келишиги формасида бўлган бирикмаларнинг кўпчилиги ўрин ва пайт муносабатларини — ҳол вазифасида келиб, ўрин ва пайт ҳоли муносабатларини ифодалайди.
Компонентлари ўрин-пайт келишиги ёрдамида бириккан объектли бирикмалар ўзбек тилида объектли бирикмаларнинг бошқа ту- рига нисбатан анча оздир.
Урин-пайт келишиги формаси иштирокида юзага келган объектли бирикмаларда қуйидаги маъно ва грамматик муносабатлар ифодаланади.
Тобе бўлаги ҳаракатнинг бажарилишида восита-қурол бўл- ган объектни билдиради: машинада пахта термоц, қаламда хат ёз- мощ, пиёлада чой ичмоқ, қошиқда овқат емоқ; Чол кечга қолган йўловчиларни дарёдан шу қайиқда ўт казибқўяд и (Ҳ. Ғ у- л о м). Мисолда ўтказиб қўймоқ феъли бирдан учта объектни уч хил формада бошқариб келаётир — йўловчиларни ўтказиб қўймоқ; дарёдан ўтказиб қўймоц, қайиқда ўтказиб қўймоқ каби. Бундай ҳоллар орттирма даража формасидаги феъллар бошқарувчи ролида келганда кўпроқ учрайди.
Эргаш сўз ҳаракат-ҳолатнинг юзага чиқишида восита бўлган объектни ифодалайди. Бундай бирикмаларнинг ҳоким компоненти ўтимсиз (асосан ҳаракат) феълларидан, камроқ ҳолат феълларидан бўлади: қуёшда тобланмоц, ўтда исинмоқ, шамолда тебранмоқ,
ёмғирда ивимоқ, чанғида учмоц кабилар; Ёмғир иплари шамолдач ў з и л и б, баъзан уларнинг ҳам юз-кўзини савалаб ўтиб пе- тарди(СаидАҳмад).
Бирикманинг тобе бўлаги феълдан англашилган ҳаракат ёки ҳолатнинг қайси жиҳатдан юзага келганлигини билдиради: Мусо- бақада ғолиб чиқмоц, меҳнатда донги кетмоқ.
Компонентлари кўмакчилар ёрдамида бириккан объектли бирикмалар. Объектли бирикмаларнинг тобе мучаси ҳоким сўзга билан, учун, орқали, тўғрисидаЦҳақида, соҳасида, томонидан каби кўмакчилар ёрдамида бирикуви мумкин.
Билан кўмакчиси орқали юзага келган объектли бирикмаларда қуйидаги лексик-грамматик муносабатлар ифодаланади.
Тобе бўлак ҳоким сўз ифодалаган ҳаракатнинг бажарилишида восита-қурол бўлган объектни билдиради: Раъно бурни устидаги билинар-билинмас марварид резаларини р ў мо ли билан а рт- д и (А. Қ о д и р и й) Лммам чоракта қаттиқ гардиш б ў лакни теша билан ушат и б, ярмини дастурхонга қўйди (А. Қ а ҳ- ҳ о р). ...уни ерга босиб, миясига наган билан с олд и (Ҳ. Ғулом).
Бирикманинг тобе бўлаги ҳоким сўздан англашилган ҳаракат ёки ҳолатнинг материал — объектини ифодалайди. Дастурхончи цизлар хилма-хил овқатлар ва ши ри н ли к л а р билан д ас- тур хонни яшнатиб юбордилар(Ойбек). Хин о цо- ни билан безалган бармоқлардафда ўйнаркан, Дилдор кўзларини дардчил сузиб, беихтиёр куйга қўшилди (Ойбек).Ур- да қўрғонининг ташқари айланаси ажойиб гулзорлар, анв ойи ме в а лик дарахтлар билан зийнат ланган (А. Қ о д и- р и й).
Ҳоким сўзи тўлмоқ феълидан бўлган бирикмаларда ҳам тобе компонент ҳолатни юзага келтирган восита — объектни билдиради: челак сув билан тўла — челакни сув билан тўлдирмоц каби. Бу типдаги бирикмаларда билан кўмакчиси жўналиш келишиги функциясини бажаради; шунинг учун ҳам тилда бу типдаги бирик- маларнинг (кўмакчили ва келишикли) формалари тенг қўллана- веради, айрим вақтларда эса улар ўртасида нозик стилистик-семан- тик айирмалар ҳам бўлмоғи мумкин, баъзида эса бу формаларнинг бири иккинчиси ўрнида ишлатилмайди.
Бирикманинг тобе бўлаги бошқарувчи феъл ифодалаган ҳа- ракатни бажаришда иштирок этган шахсни — объектни билдиради. Бундай бирикмаларда биргалик маъноси сақланади (яъни ҳаракат икки киши томонидан ижро этилган, лекин бири активроқ бўлгани учун ҳам сон кўрсаткичи ўша актив шахс билан мослашади). Шунинг учун бундай бирикмаларнинг ҳоким элемента кўп вақт биргалик даража феълларидан бўлади: Ҳожимирсирож автобусда жой талашиб, бир б о л а л и к хотин билан айтишиб цолди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Амаким уйимизга келиб д ад а м билан жан- ж а л лашиб д и (А. Қаҳҳор). Саида мажлисга тайёргарлик юзасидан бир неча коммунист билан суҳбатлашди (А. Қаҳҳор).
Ҳозирги тилимизда грамматик элементларнинг умуман функционал ривожланиши билан боғлиқ бўлган жараён билан кўмакчиси- нинг ҳам қўлланиш доирасини анча кенгайтирганлигига ишора қилади. Билан кўмакчисининг асосий маъноси (биргалик) аста- секин абстракцияланиш йўли билан ривожланди ва у иштирок қнл- ган конструкциялар кўчма маънода қўллана бошлади. Ҳознрги адабий тилимизда билан кўмакчисининг семантикасида икки ёқлама ўзгариш юз беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |