Узб еқистон сср фанлар академияси

ўтиш ҳақида буйруқ берди; мисолдаги ўтиш ҳақида формасини тўғри объектли бирикмага айлантириш учун буйруқ сўзидан феъл ясаш ва шахсли формага киритиш зарур: Полк командира ...қарши ҳужумга йтииши биюоди (А. Қаҳҳор).Колхознинг бир кунлик иши тўғрисида маълумотларни эълон қилди (маълумот сўзи иш* тирок қилган конструкцияни тўғри объектли бирикма билан ал- маштириш мумкин эмас).

4. 
   Фикрлаш ва нутқ феъллари бошқариб келган конструкция- ларда (отларнинг шу семантик группаси ҳам) одатда феъл ўтимли семантикага эга бўлиб, отнинг тушум келишиги формасида кели- шини талаб қилади: шуни гапирди, онасини эслади қаби. Лекин ўйлаш ёки гапириш тўлиқ бўлмаганда, яъни ҳаракат объектни •фигурал қамраб олмаган тақдирда, унга (устидан, остидан, атро- фидан) таъсир кўрсатиш каби маъноларни ифодалашга бўлган эҳтиёж ҳақида, тўғрисида кўмакчиси иштирок қилган конструкция- нинг ривожланишига туртки берган. Бу тўғрида Қурбон ота- нинг ўзлари маълумот бериб ўтадилар (А. Қаҳҳор). Б у т ў ғ- рид а ўзлари таржимаи ҳолларини айтганда гапириб берадилар (А. Қаҳҳор). Биринчи мисолдаги кўмакчи конструкцияни кели- шикли форма билан алмаштириб бўлмайди, чунки маълумот бер- моқ феълининг семантикаси тўлдирувчини тўлалигича қамраб ололмайди (фақат умр дафтарининг бир қисминигина қамраб оли- ши мумкин). Сўз бирикмаси семантикасида бу каби ўзгаришлар дублет формаларнинг ривожланишида жуда муҳим роль ўйнади. Иккинчи мисолдаги объект формасини келишикли конструкция билан алмаштириш мумкин. Бу тўғрида ибораси таржимаи ҳол- нинг бир қисмини ташкил этганлиги учун ҳам кўмакчили конструк­ция ишлатилган, акс ҳолда ҳикоядаги мантиқий изчиллик йўқолади.
   

Шу нарса диққатни жалб қиладики, ҳозирги адабий тилда сер- маҳсул ҳисобланган билан, учун, ҳақида, тўғрисида каби сўзлар иштирокида тузилган бирикмаларнинг ҳажми ва функционал иш кўриш доираси айниқса матбуот тилида, таржима адабиётларда ривожланиб кетган, тилда тез-тез учраб турадиган остида, устида, юзасидан, кўра ва кўпгина бошқа кўмакчиларнинг активлиги ҳам лнча кучайгаи.
Орцали кўмакчиси иштирокида юзага келган объектли бирик­маларнинг тобе компонента ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган пердметни билдиради: телефон орқали сўзлашмоқ, хат ор- цали хабарлашмоқ каби; Бадриддин маҳдум ўз девори тагидаги ғариб кулбага ҳар кун бўлмаса ҳам, кун ора, уч кунда бир одамлар қатнаб турганини д ар ча о р цали доим к у з а т ад и (Ҳ. Гу­лом). Анвар ўз истиқболини ёлғиз м у ҳ а б б ат орқаликў- р арэди (А. Қо д и р ий).
Ҳозирги тилда орқали кўмакчиси ўрнида кўпинча келишик фор- малари ишга солинади. Масалан, телефон орқали сўзлашмоқ — те­лефонда сўзлашмоқ, радио орқали эълон қилмоц—радиода эълон цилмоқ; дераза орқали кузатмоқ — деразадан кузатмоқ, почта ор- ҳали юбормоқ — почтадан юбормоқ каби. Дублет формаларнинг ■ривожи ҳақида юқорида сўзладик, аналитик конструкциянинг бу хилдаги кўпайиши тилнинг грамматик-стилистик имконияти чега- расини кенгайтириб юбормоқда.
Ҳозирги тилда туфайли кўмакчиси воситасида тузилган объ­ектли бирикмаларда тобе компонент ҳоким сўздан англашилган ҳаракатнинг юзага келишига, рўёбга чиқишига сабабчи бўлган шахе ёки предметни билдиради:...кузги ёнғин Раззоқ туфай- л и бутун газеталарда хабарқ и л и н д и (Ҳ. Ғ у л о м).
Кўмакчилар иштирок қилган объектли бирикмаларнинг ҳамма- >си тўғрисида ишнинг бу қисмида батафсил гапириш имконияти йўқ. «Грамматика»нинг махсус боби ҳозирги тилда энг кўп ишга •солинадиган кўмакчиларнинг тавсиф ва анализига бағишланган. Биз фақат кўмакчи иштирок қилган объектли бошқарувда феъл даражаларининг (ҳоким сўзларнинг) айрим хусусиятларини қис- қача баён қилмоқчимиз.
Бош даража формасидаги ўтимли феъллар тўғри объектни •бошқаради: хат ёзмоқ (хатни ёзмоц.), китоб ўқимоқ (китобни ўқи- моқ), Ватанни севмоқ, катталарни ҳурмат цилмоц, каби.
Узлик даража формасидаги феълларда тўғри объектни бошқа- риш хусусияти йўқ (тил тарихида учраган айрим фактлар умумий гқоидани йўққа чиқаролмайди, албатта).
Мажҳул даража формасидаги феъллар ҳоким сўз вазифасида келганда, объектнинг (тобе компонентнинг) томонидан, тарафидан жаби кўмакчи отлар билан бирикиб келишини талаб қилади: буй- ,руқ раис томонидан берилди, қарор колхозчилар тарафидан маъ- цулланди. Бу каби бирикмаларда ҳаракатнинг тўғри объекта эга (грамматик эга), ҳаракатни бажарувчи шахе—(субъект) грамма­тик объект вазифасида келади. Бу типдаги объектли бирикмалар кўпинча шахссиз гапни ташкил қилади: байроц олинди, пахта пла- ■ни бажарилди каби.
Орттирма даража формасидаги феъллар ҳам тўғри объектни, -ҳам восита объектини бопщариб кела олади: хат ёзмоқ—хатни бо- лага ёздирмоц, докторга кўринмоц—болани докторга кўрсатмок^ ва ш. к.
Биргалик даража формасидаги феъллар кўпинча эргаш сўз- нинг жўналиш келишигида ёки кўмакчилар билан келишини талаб ■қилади: бир-бирига кўмаклашмоқ, меҳмонлар билан саломлашмоц, райком секретари ҳузурида учрашмоқ каби.
Шу муносабат билан қизиқ бир ҳодисани қайд қилиб ўтиш жойиз. Ҳоким сўзи сифатдан (от бошқаруви системасида), ра- вишдан бўлган бирикмаларда белгининг нима билан мавжудлиги (сувга тўла, нонга сероб, ишда илғор, теримда биринчи каби) маъ- нолари ифодаланади. Бундай бирикмалардаги бошқарув муноса- бати феълли бирикмалардагига нисбатан кучсиздир. Масалан, Ва- танга муҳаббат, Ватанни севмоқ, душманга нафрат—душмандан нафратланмоц,; устозга ҳурмат—устозни ҳурмат қилмоқ каби. Ол- динги икки бирикманинг биринчисида «ҳис-туйғунинг нимага қа- ратилганлиги», иккинчисида эса «ҳаракатнинг объектга руҳан
ўтганлиги» ифодаланган. Кейинги бирикмаларда ҳам худди шун- дай муносабат ифодаланади. Ҳурмат сўзи жўналиш формасидаги сўзни бошқариб келган, лекин худди шу сўз иштирокида феъл ясасак, келишик формаси дарҳол ўзгаради: инсонга ҳурмат—ин- сонни ҳурматламоқ каби. Шундоқ қараганда, душманга—нафрат йўналтирилган, душмандан нафрат ланмоц (юз ўгирмоқ демак) — объектидан узоқлашмоқ маъноси ифодаланган, деб изоҳлаш мум­кин эди; инсонга ҳурмат—инсонни ҳурматламоцда—бундай изоҳ тўғри келмайдиганга ўхшайди, биринчидан, жўналиш келишиги формаси иккаласида бир хил (душманга нафрат, инсонга ҳурмат), лекин иккинчисида келишик формалари ҳар хил (душмандан наф- ратланмок, душманга нафрат; инсонни ҳурматламоқ, инсонга ҳур- мат).Шундан келиб чиқадики, боищарувчи феъллар семантика- сидаги қарама-қаршилик — бирикмада иштирок қилган компонент­ларнинг семантикаси грамматик формани изоҳлашда албатта қатнашмоғи керак экан.
Феъл бошқарувидан туғилган объектли бирикмаларда хилма- хил лексик-грамматик муносабатлар ифодаланади, биз буни гово­рила кўриб ўтдик. От бошқарувидан ҳосил бўлган бирикмаларда бундай маъно хилма-хиллиги йўқ. Бу ерда гап шахсли феъллар- нинг (объектли бирикмалардаги бош сўзнинг) замон ва объектив модаллик формалари, ранго-ранг маънолари ҳақида бораётга- ни йўқ.
Бошқарувли бирикмаларда синонимия ҳодисаси
Келишик формаларининг вазифадош қўлланиши аниқлик-но- аниқлик категориясидан ёки тушум ва қаратқич келишикларининг белгили-белгисиз формаларининг алмашиниб келиши ҳодисасидан жиддий фарқ қилади. Шунингдек, айрим шеваларда адабий тилда- ги бир форма ўрнида бошқачаси қўлланиши (масалан, Самарқанд- да кетди, уйга ўтирибдя каби) ҳақида ҳам гап бораётгани йўқ, чунки бундай мисолларда бир форманинг функциясини иккинчиси ўтаб келаётир.
Вазифадош қўлланиш иборасидаги «вазифадош» сўзида икки аргумент бор: улар (формалар) шаклан бошқа-бошқа бўлса-да, грамматик мазмуни жиҳатидан асосан бир хил бўлади, бу мазмун нозик оттенка билан ўзаро фарқ қилади. Масалан, ёзишга ўрганди— ёзишни ўрганди. Бу иккала гапда айни бир воқелик (билиб олиш) акс этсада, услуб ифодаси мақсадига кўра ўзгаликка эга: -га аффикси (ёзишга ўрганди) қўлланганда, ҳаракатни бажаришга «кўникма ҳосил қилмоқ» сўзларининг маъносига яқин тушунча акс эттирилган; -ни формаси (ёзишни ўрганди) қўлланганда эса конкрет «билиб олмоқ», «ҳаракатни сингдирмоқ» маъноси мавжуд. Ишнинг бу бобида биз худди мана шундай конструкцияларнигина вазифадош деб эътироф қилдик ва синтактик синонимия деб атал- ган ғоят мураккаб ҳодисанинг бир томонинигина чегаралаб олдик.
Келишик формаси вазифадош қўлланган конструкциялар ўзаро синоним деб қаралиши керак. Биз уларни структур синоним деб атадик. ...Структур синоним деганда икки сўзнинг келишик фор- малари алмашиниши туфайли гап структураси ўзгаришини ва но- зик маъно оттенкаси билан бир-биридан фарқланувчи конструк- цияларни тушунамиз.
Структур синоним бўлган конструкцияларда сўзларнинг гапда- ги вазифаси ўзгариб кетиши ҳам мумкин: Дала одамга тўлди— (дала—эга, одамга—тўлдирувчи, тўлди—кесим), Далага одам тўлди (одам—эга, тўлди—кесим, далага—ҳол). Куринадики, бун­дай мисолларда келишик формалари эмас, балки гап структура- лари ўзаро синонимдир. Келишик формалари бир сўзнинг ўзида вазифадош қўлланган бирикмалар (ёзишга ўрганмоқ — ёзишни ўрганмоц) биз юқорида тилга олган структур ■ синонимлардан фарқли экани кўриниб турибди. Лекин улар ўртасида умумий ўх- шашлик бор: кенг маънода олиб қараганда, буларда ҳам гап структураси ўзгаради ва бу ўзгариш туфайли сўзларнинг гапдаги вазифаси ҳам бошқача бўлиб кетиши мумкин. Масалан, деворни чизди—деворга чизди(тўлдирувчи—ҳол). Шундай хусусиятларни ҳисобга олиб, бу хилдаги конструкцияларни ҳам структур сино- нимлар жумласига киритдик.
Шу муносабат билан келишик формаларининг алмашиниб қўл- ланишида бошқарувчи феълнинг семантикаси, икки келишик фор­масидаги отларнинг ўзаро маъно муносабати, структурада содир бўлган ўзгариш натижасида юз берадиган грамматик маъно ўх- шашлиги ва фарқларни аниқлаш жуда муҳимдир. Сўз бирикма- лари синтаксиси темасини ўрганар эканмиз, структур синонимлар- нинг бошқарувчи феъл ўзгармагани ҳолда бошқарилувчи сўз фор­маларининг (келишик формаларининг) ўрин алмашиниб қўллана олиш ҳодисасини махсус ўрганмай иложимиз йўқ.
Аниқ даража формасидаги феълларнинг айни бир вақтда икки объектни (масалан, тушум ва жўналиш келишиги формасидаги сўз- ларни) бошқариб кела олиши маълум нарса, лекин бу формалар- нинг (объектларнинг) ўрин алмашиниб келиши натижасида юзага келадиган ўзгаликлар, грамматик маънода содир бўладиган ўзга- ришлар етарли даражада ўрганилмаган.
Айрим даража формаларидаги кўпгина объект феъллар айни бир гапнинг ўзида ҳам тушум, ҳам жўналиш келишиги формаси­даги икки сўзни бошқариб кела олади: китобни укамга олдим, хат- ни ойимга ёздим каби. Бироқ бу типдаги гапларда воситасиз ва воситали объект формаларининг алмашиниб қўлланиши мумкин эмас (укамни китобга олдим тарзида қўллаш мумкин эмас). Бу- нинг сабаби, биринчидан, бу феъллар семантикасида йўналиш маъноси йўқ, нккинчидан, тушум келишиги формасидаги сўз (предмет) жўналиш келишиги формасидаги сўзга (предметга) таъсир этмайди, учинчидан, ҳаракат фақат тушум келишиги фор­масидаги сўзга тааллуқли бўлади. Аммо аниқ даража формасида­ги айрим объектли феъллар айни бир гапда тушум ва жўналиш келишиги формаларининг алмашиниб қўлланишини таъминлай олади. Бундай феъллар ҳаракат қилувчи предметларнинг конкрет 'йўналиши ва ҳаракатнинг предметларга баравар тааллуқлигига кўра ўзаро фарқ қилади.
■ Икки сўзни икки келишик формасида бошқарадиган ўтимли феъллар семантикасидаги ҳаракат бир объектга ўтган, иккинчи объектга йўиалган бўлади. Бундай ҳолларда келишик формалари алмашиниши билан тўғри объект жўналиш келишиги формасида­ги ҳаракат йўналтирилган объектга, жўналиш келишиги формаси­даги сўз эса тўғри объектга айланади. Биз қуйида маъно жиҳат- дан бир-бирига яқин бўлган бир-иккита мисол келтирамиз: Пешо- насини икки билагига қўйиб йиғлаётган Турғунойни... турғизди (А. Қаҳҳор) гапида ҳаракатни ўз устига олган объект (пешо- насини) билакка томон йўналган. Бу гапни пешонасига икки била- гини цўйиб йиғлаётган... тарзида ўзгартирилганда ҳаракатни ўз устига олган объект (билак) ва ҳаракат қилувчи бўлак (пешона) функционал алмашган бўлади...; Энди бошқа бир мисолни келти­рамиз: ...бошини бир боғ ҳўл бедага цўйиб уйцуга кетди (О й б е к); ...китобни маҳкам бағрига босди (Л. Бать) каби гапларни ...бо- шига бир боғ ҳўл бедани қўйиб уйқуга кетди, ...китобга маҳкам бағрини босди... тарзида қўллаш мумкин. Бундай келишик форма­лари алмашиниши билан предметларнинг ўзаро тескари йўналиш маъноси англашилади ва умумий маънода унчалик фарқ сезил- майди. Лекин ...икки кафтини тиззасига цўйиб зўрға-зўрға қадам ташлар эди (А. Қ а ҳ ҳ о р) гапида объект бўлиб келган сўзларни (кафтини тиззасига) алмаштириш мумкин, албатта, лекин биз юқорида қайд қилган структур синоним ҳосил бўлмайдигина эмас, балки умуман гапни бу хилда тузиш мумкин эмас.
Айрим ҳолларда ҳаракат ўтган (сингган) ва ҳаракат йўналган предметларнинг келишик формалари алмашиниши билан улар­нинг бир-бирларига тескари йўналиши ифодаланади, шу билан бир қаторда, бундай ўзгаришларда бошқача муносабат ва бошқача тушунчалар англатилиши мумкин: сувга дори қўшди (қуйди)—до- рига сув цўшди; сутга сув қўшган ва сувга сут цўшган каби конс- трукцияларда миқдор тушунчаси ҳам очиқ билиниб турибди (сув кўп—дори оз, дори кўп, сув оз; сут кўп, сув оз, сув кўп, сут оз).
Мисоллар шунга далолат қиладики, бундай конструкцияларда жўналиш келишиги формасидаги сўз тинч турувчи, тушум кели­шиги формасидаги сўз ҳаракат қилувчи предметни билдиради, уларнинг ўзаро қўшилиши, бирикуви маъноси ифодаланади: мош- га ловия аралаштирилган, ловияга мош аралаштирилган, унга ке- пак цўшилган, кепакка ун қўшилган каби мисолларда ҳам шундай ҳолатни кўрамиз.
Шундай қилиб, айрим объектли феъллар бонщарган икки объ­ектли формаларнинг алмашиниб қўллана олиши предметларнинг бир-бирига йўнала олиши семантикаси билан боғлиқ бўлади, шун­га қараб грамматик маънода ҳам ўзгариш содир бўлади.
Икки объектни бошқара оладиган феъллар конкрет ҳаракатни эМас, балки лозимлик — зарурлик муносабатини ифодалайди. Бун­дай бирикмаларда предмет билан ҳаракат муносабати ифодала- нади. Шунинг учун ҳам уларда ҳаракатнинг тескари йўналиш (тушум формасидаги сўзнинг жўналиш келишиги формасидаги сўз- га—предметга томон ҳаракати) маъноси деярли уқилмайди: Уни хат ёзишга буюрдим—унга хат ёзишни буюрдим типидаги гаплар- да предметнинг ҳаракат орқали бошқа бир ҳаракатга муносабати мавжуд бўлиб, ҳар иккала конструкция қўлланганда ҳам ҳаракат номи семантикасидаги лозимлик ҳолати билан қатъий боғлиқ бў- лади, яъни гап мазмунида ёзиш лозимлиги маъноси англашилади.
Утимли феълларнинг бу тури буюрмоц, мажбур қилмоқ, зўрла- моц, тайинламоқ, ишора қилмоқ, амр цилмоқ, таклиф қилмоқ, қасд цилмоц каби семантикасидан лозимлик, зарурлик маъноси уқил- ган сўзлар бўлиб, предмет билан ҳаракат номини (иш отини) қатъий бошқаради: Отам ов отини эгарлашни буюрди (Л. Толс­той). Отам ов отини эгарлашга буюрди. Эрлари бу сирни ҳозирча оғиздан чиқармасликка буюришган (Ойбек)....оғиздан чиқар- масликни буюришган. Бундай конструкцияларда ўтимли феълдан англашилган ҳаракат ҳам предметга, ҳам иш отига (ҳаракат но- мига) тааллуқли бўлганлигидан объектлардаги келишик форма- ларининг алмашиниши грамматик маънога жиддий таъсир кўрсат- майди. Предмет ва ҳаракат муиосабатиии кўрсатувчи объектлар- нинг бир-бирига алоқадорлиги семантик хусусият бўлиб, ҳаракат предмет томонидан бажарилиши зарур эканлиги уқтирилади.
Бу типдаги феъллар семантикасида ҳаракатнинг ўтиш ва йў- налиш маъноси қатъий бўлганлиги учун гап конструкциясида ифо­да мақсадига кўра объектларнинг бири туширилиши мумкин, ун­да фикр мазмунан уқилади.
Айрим ўтимли феъллардаги икки хил объектни бошқара олиш хусусияти феъл семантикасидагина эмас, объект вазифасида ке- лувчи предметларнинг ўзаро муносабатига ҳам боғлиқ. Шунинг учун ҳам бир ўринда тескари йўналиш маъносини берган феъл иккинчи ўринда бу хусусиятга эга бўла олмайди: қуймоқ (қўш- моқ) феъли дорига сув қуймоқ — сувга дори цуймоц, тарзида қўл- ланади, шишага сув қуймоқ дейилади, аммо сувга шиша цуймоқ деб бўлмайди. Менга пахта юклашни буюрди деганда буйруқ менга қаратилган. Бу мисолда ҳаракат предметга йўналганлиги сабабли предмет англатувчи сўз жўналиш келишиги формасида, ҳаракат номи эса (иш оти) тушум келишиги формасида қўллан- моғи лозим эди. Бироқ ҳаракатнинг тўғри объекта шахс—предмет, йўналиш объекта ҳаракат (иш оти) бўлиб қолиши мумкинлигидан тескари ҳолат — Мени пахта юклашга буюрди юз беради. Бундай конструкцияларда ҳаракат ҳар иккала объектга ҳам тааллуқли бўлиб, ҳукм йўналтирилган объект жўналиш келишиги формасида қўллаиади. Шунга кўра, тушум ва жўналиш келишиги формалари ўзаро алмашинган ҳолда синоним сифатида қўлланиши мумкин. Бундай синонимлар бошқа турдаги синонимлардан ва синтактик параллел конструкциялардан жиддий суратда фарқланади, шунинг учун хам биз уларии шартли равишда структур синонимлар деб юритдик. Бу типдаги синонимли бирикмаларни қўллаш услуб та- лабига кўра, муайян нутқ моментида қайси бири ўринли ва қулай эканлигига боғлиқ.
Предметлар ўртасидаги турли-туман муносабатларни объектив суратда ифодалаш зарурияти структур синонимлардан ўринли ва мувофиғшш танлаб ишлатишни тақозо қилади. Истаган вақтда мазкур формаларнинг бири ўрнига иккинчисини ишлатавериш ҳамма вақт ҳам мумкин бўлавермайди. Масалан, сув цуйишни Со- бирга айтдим жумласини сув цуйишга Собирни айтдимдейиш но- тўғридир, чунки айтиш (буюриш) ҳаракатга эмас, шахсга йўналган.
Структур ўзгариш билан боғлиқ бўлган конструкдияларда ҳа- ракат номи (иш оти) эгалик аффиксини олмаган бўлиши шарт. Ҳаракат номи эгалик аффиксини олганда, у фақат тушум келиши­ги формасида, предмет эса жўналиш ёки қаратқич келишиги фор­масида бўлади. Бундай ҳолларда конструкция структур синоним- лик хусусиятини йўқотади. Масалан, Менга нарироқ бориб тури- шимни ишора қилди деган гапда менга ва бориб туришимни бўлак- ларидаги келишик формаларини алмаштириб қўллаш мумкин эмас, чунки бу гапда ҳаракатни ўз устига олган объект туришимни бў- либ, менга сўзи «бориб туришимдан» англашилган ҳаракатнинг конкрет логик субъектидир. Бу гапни менинг нарироқ бориб тури- шимга ишора қилди каби формада қўллаш мумкин. Бундай қўлла- нишда ҳаракатнинг кимга йўналтирилгани эмас, шахснинг нима қилиши лозимлиги биринчи планда туради. Менга формасида эса «бошқага эмас» маъноси мавжуд. Шунинг учун ҳам менга ва ме­нинг формаларини ўз ўрнида қўллаш услуб ифодаси жиҳатидан муҳимдир. Менинг нарироқ бориб туришимни (туришимга) ишора қилди гапида феъл бир сўзнинг ўзини икки келишик формасида (тушум ва жўналиш) бошқариб келган. Қуйидаги мисол харак- терли: ...ўқиган қизларга иш буюриб бўлмайдими?(Уйғун) — ...ўқиган қизларни ишга буюриб бўлмайдими?
Келтирилган мисоллардан ойдинлашадики, лозимлик, зарурлик муносабатиии ифодаловчи ўтимли феъллар ҳам тушум, ҳам жўна- лиш келишиги формасидаги икки объектнинг бўлишини тақозо қилади. Ҳаракат ҳар иккала объектга тааллуқли бўлгани- дан, уларни синоним сифатида қўллаш мумкин. Бунда ҳаракат қайси объектга йўналтирилгани биринчи планда турса, ўша сўз жўналиш келишиги формасида бўлади.
Орттирма даража феълларининг икки объектни (тушум ва жў- налиш формасидаги сўзларни) бошқара олиши, айрим бош дара­жа формасидаги ўтимли феълларда бўлгани каби, тинч турувчи ва ҳаракат қилаётган предметларнинг ўзаро муносабатига, бирига иккинчисининг йўналиши, таъсир этишига боғлиқ. Ҳар қандай орт­тирма даражадаги феъл ҳам бу хусусиятга эга бўлавермайди.
Баъзи орттирма даража феъллари икки объектни бошқарганда, предметларнинг тескари таъсири муносабати жуда ҳам кучсизла- ниб қолади: Унсин ...цумғонга сув тўлдириб жўнади (А. Қ а ҳ ҳ о р).