Узб еқистон сср фанлар академияси

-ми, шекилли, -иб, -май, шунинг учун ёрдамчилари иштирок этган эргаш гапни бош гапдан кейин деярли қўллаб бўлмайди.
Сабаб эргаш гаплар бош гапнинг эга соспвига аҳамият бе- риб айтилса, унинг ўртасида келиши мумкин. Компонентлари -га­нидан (-гани сабабли, -гани учун), -май, -иб, гач, шекилли, -са+керак ёрдамчилари орқали бириккан сабаб эргаш гап бош гап ўртасида келиши мумкин. Му род электр нури тушиб тургани- дан уни кўрмасди(Саид Аҳмад). Унинг болаларча, қўнғироц.
товуши зал кенг ва тинч бўлганидан, ўзи кутгандан ҳам кучлироқ жаранглаб кетди. Мен икки кундан бери дарагингиз бўлмагани учун, сизни қидира бошладим. Одамлар эса қурилиш вақтинча тўхтагач, дала ишига ўзини урди (С а и д А ҳ м а д).
Негаки, чунки, шунинг учун, сабабки каби боғловчилар орқа- ли бош гапга бириккан эргаш гапларнинг ўртада қўлланиш ҳо- лати деярли учрамайди.
Сабаб эргаш гапли қўшма гапнинг компонентлари чунки, не­гаки, сабабки, -ки ёрдамчилари орқали бирикканда, бош гап эргаш гапдан олдин келади: У бундай сўзнинг кучи ва қувватига катта аҳамият берарди, чунки одамнинг салбий сифатларини акс эттируз- чи бир сўз унинг пешонасига тамға бўлиши мумкин эди (Ш. Р а ш и д о в). Собир Эрматов янги ваъдасини албатта бажа- ради, негаки, у бутун звеносига бош бўлиб мардларча ишга ки- ришган(Ойбек). Унинг жаҳл устида районга кетганлиги аниқ бўлиб қолди, чунки ўз қишлоғига бу хилда боласини ташлаб кет- мас эди (А. Қаҳҳор). Гапни очщ қилиш авторга шунинг учун зарурки, Семённинг зўр ҳавас билан ишга киришганини кўрган одамлар бировнинг ўйини қандайдир шахсий манфаатни кўзлаб ишламоқда, радист пулемётчи йигит жуда айёр одам экан-ку деб айтмасин (С. Бабаевский).
Бу хилдаги қўшма гап компонеитларини бириктирувчи ёрдам- чилар ўзгарса (чунки, негаки сўзлари шунинг учун билан ал- машса); эргаш гап бош гапдан олдин келиши мумкин. Лекин не­гаки, чунки ёрдамчилари орқали бириккан эргаш гаплар бош гапдан олдин, шунингдек бош гап ўртасида ишлатилмайди: Сен уйда ўтир, негаки мехмонлар бор,—Меҳмонлар бор, шунинг учун сен уйда ўтир. (Негаки меҳмонлар бор, сен уйда ўтир деб қўллаб бўлмайди).
Демак сабаб эргаш гапли қўшма гап компонентларининг ўрин- лашишида ёрдамчиларнинг роли катта. Маълум ёрдамчилар бор- ки, улар фақат эргаш гап олдин келганда, қўлланади, айримлари борки, улар эргаш гап бош гапдан кейин келгандагина ишлати­лади.
Мақсад эргаш гапли қўшма гап
Мақсад эргаш гап бош гапдаги ҳаракат ёки воқеанинг қандай мақсад билан юзага келишини кўрсатади. Бундай қўшма гапнинг компонентлари асосан деб (дея), учун ёрдамчилари орқали бири­кади: «Илм игна билан қудуқ қазиш» деган қадимги фикрга ҳужра- ларнинг андазаси ёрқин бир мисол бўлсин деб, бир замонлар меъмо- ри санъатда толиби илмлар шу андазани цабул цилган бўлсалар эҳтимол (О й бек).У, эсини ўнглаб, томошабин тўпланмасин учун дадасига жеркиброқ «юринг» деди (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Мақсад эргаш гаплардаги орзу қилинган, ўйланган тахминий мақсадни ифодалаш учун эргаш гап олдидан зора (зораки) сўзи келтирилади. Бундай эргаш гаплар бош гапдан олдин, кейин ке­лиши мумкин: Б у йил илк баҳорда уч қишлоқни ошиб, бир йигит- ни кўргани бордим, зораки ўғилларимнинг тўпидан бўлса деб (Ойбек).Зора хўжайиннинг кўнгли бир оз ёзилса деб, мехмон гаплашади, ҳасратлашади (А. М у х т о р).
Эргаш гапни бош гапга боғлаш учун «деган умид билан», «де- ган ниятда» каби бирикмалар ҳам ишлатилади. Мақсад эргаш гапли қўшма гапнинг бундай формалари жонли тилда кўпроқ иш­латилади: Сўзим унга цандай таъсир этаркан деган ниятда дищат билан унга тикилди (А. Қаҳҳор). Токчаларга қаланган китоб- ларнинг царийб ҳаммаси уларга таниш бўлгани учун, бирон янги асар бормикан деган умид билан ялпи кўз югуртиб, кейин дарича тагига тиз чўкишди (Ойбек).
Мақсад эргаш гапли қўшма гапда компонентлар турли сти- листик приёмларга ва қисмларни туташтирувчи ёрдамчиларнинг қўлланишига кўра турлича ўринлашади.
Эргаш гап бош гап билан деб, учун ёрдамчилари орқали бирик- канда эргаш гап бош гапдан олдин келади: Юртимиз шоҳилар би­лан тўлсин деб, Озод ҳур халқим шойи кийсин деб, Топширдик ўн минглаб тоннадан пилла... Серёжа уйғониб кетмасин учун, лампани қоғоз цалпоқ билан беркитдим (С. Бабаевский). Бу хилда би­рикадиган эргаш гап орқали бош гапдаги ҳаракат-воқеанинг юзага келиш мақсади изоҳ тарзида бериладиган бўлса, эргаш гап бош гапдан кейин қўлланади: Тол экдим сув бўйига, Соя-салщн бўлсин деб, Ғайрат қилган ботирлар Салцинда дам олеин деб (Қўшиқ). Қолхозлар кўприк солди, Қизил кар вон ўтсин деб, Бизнинг терган пахтамиз Давлатга тез етсин деб (Қўшиқ).
Эргаш гап бош гапда аҳамият бериб айтилган бўлакдан кейин бош гапнинг ўртасида келади: Собиржон Онахон ва цизлари буни пайқаб қолмасин деб, уйдан чиқиб кетишларга, хайрлашишларга парвосиз кўринмоқчи бўларди (А. Мухтор). У, эсини ўнглаб то- мошабин тўпланмасин учун, дадасига жеркиброқ «юринг» деди. (А. Қаҳҳор).
Шарт эргаш гапли қўшма гап
Шарт эргаш гап бош гапдаги воқеанинг қандай шарт билан юзага келганини ёки юзага келажагини билдиради. Бундай эргаш гаплар сўзловчи учун ҳар уч замон бўйича реал равишда юзага ке­ладиган ҳаракатни ёки тахмин қилинган воқеани ифодалайди. Шунга кўра шарт эргаш гапларни реал ва ирреал (тахмин қилин- ган, гумон тутилган) деб иккига бўлиш мумкин.

1. 
   Реал шартни билдирувчи эргаш гап бош гапдаги ҳаракатнинг маълум шарт билан юзага келишини, ундаги шарт аниқ эканлигини кўрсатади.
   

Бундай эргаш гаплар бош гап билан феълнинг шарт формаси, ўтган замон сифатдоши + ўрин-пайт келишик қўшимчаси, келаси замон сифатдоши+ э/шн тўлиқсиз феъли, равишдошнинг бўлишсиз шакли, йўқса, бўлмаса ёрдамчилари орқали бирикади.
Булардан ташқари эргаш гап бошида агар, борди-ю, башарти, мабодо сўзлари қўлланиб келиб, шарт мазмунини кучайтириб, таъкидлаб кўрсатиш учун хизмат қилади. Кўпинча бу сўзлар иш- тирок этган эргаш гапда эга қўлланган бўлади, шу сўзлар иштирок этмаган компонентларда эса, эгаларнинг қўлланмаслик ҳолати кўп бўлади.
Реал шарт эргаш гапнинг кесимлари турлича шаклланади.
Эргаш гап бош гапга -са орқали боғланганда, эргаш гапнинг кесими кўпинча феъл кесим бўлади ва эргаш гапдаги воқеа юзага келиши билан бош гапдаги ҳаракат-воқеа юзага чиқажаги баён қилинади: Меҳнат қилсанг, бахтинг очилади (III. Рашидов).
Истасанг, шу соатншг ўзида югурамиз (Ойбек). Агар умумий мажлис қарор чиқарса, шу пулларнинг ихтиёрини сенга топшира- ман (Саид Аҳмад).
Компонентлари -са орқали бирикадиган реал шарт эргаш гапли қўшма гапларда бирор ҳаракат-воқеанинг юзага келиши кўрсати- лиши билан бирга шунга богланган ҳолда гумон, таажжуб, фараз қилиш, онт ичиш, сабаб каби бир қанча қўшимча оттенкалар ифо- даланади.
Реал шарт эргаш гапнинг кесими феълдан бошқа сўз туркум- лари орқали ифодаланганда шарт феъли формасидаги бўлмоқ сўзи ишлатилиб, эргаш гап бош гапдаги воқеанинг юзага келиши шартини билдиради: Агар сиз ҳақиқатан ерсиз булсангиз, тез кун ичида ер сизники бўлади (А. Қаҳҳор). Лашкарбоши уста бўлса, душман оёғи осмонда. Элнинг, юртнинг бахти барқарор бўлса, сал- танат ҳам бехатар бўлади (Ойбек). Қалб саломат бўлса, ацг ҳам фикр ҳам саломат бўлади (Саид Аҳмад).
Айрим вақтда эргаш гапдаги шарт аффикси -са дан кейин маъ- нони чегаралаб, айириб кўрсатиш учун -гина элемента; маънони кучайтириш, эътиборни шунга қаратиш учун -чи элемента қўшиб ишлатилади: У гапи ўтадиган бўлсагина ёки унинг гапидан бировга фойда тегишига ақли етсагина, гапиради (Ш. Рашидов) Маж- буриятни тўла бажарсаккина, кўчма қизил байроқ биз томонда (А. Қаҳҳор). Борди-ю иш кўнгилдагидай бўлиб чицмаса-чи, артель очиш қийин бўлади (А. Мухтор).Агар келиб қолса-чи, бу шаҳарларни иккинчи кўролмайман-а? (Ҳ а м з а).
Баъзан -чи элемента иштирок этган шарт эргаш гапларда илти- мос, ўкиниш, қисташ, буюриш оттенкалари ҳам англашилиши мумкин: Хўп дея қолса-чи, биз кетар эдик. Қошинг цора бўлгунча, кўзинг қаро бўлса-чи (Қ ў ш и қ).
Айрим вақтда эргаш гапнинг кесими составидаги феъл -моқчи аффиксини олган сўз билан ёки ҳозирги замон сифатдоши орқали ифодаланиб экан тўлиқсиз феъли билан бирга қўлланади: Назокат ишингизга кўмаклашмоқчи экан, хурсанд бўлишингиз керак (Саид Аҳмад).Агар эрингиз ҳозиргача ўзининг кимлигини та- нитмай келаётган экан, биз уни анча ҳушига келтириб қўямиз.
Реал шарт эргаш гапнинг бу турида составли кесимнинг етакчи қисми феълдан бошқа сўз туркумлари билан ифодаланиб, бош гап- га бирикиши мумкин: Мен бор экан, ҳеч кимдан цўрқманг (Ш. Р а- шидов). Модомики менинг тарбия доирасида ишлашим зарарли экан, четланиш менинг инсоний бурчимдир (А. Қ а ҳ ҳ о р). Ер юзи- да советлар бор экан, озодлик қуёши асло ботмайди (М. И б р о- ҳимов).Дарахтнинг илдизи сувда экан, ундан мева умид қилиш мумкин.
Шарт эргаш гапларни бош гапга боғлашда -ми юкламаси ёр- дамчи сифатида ишлатилади. Сўроқ юкламаси -ми иштирок этган шарт эргаш гапларда, сўроқ мазмуни англашилмай, шарт одатда- гидан кўра кучайтириброқ берилган бўлади.
Реал шарт гапнинг феъл кесими бўлишсиз формадаги равиш- дош орқали ифодаланиб бош гапга боғланиши мумкин.
Масалан: Филҳақиқат ихабнам кўрмай, Гул япроқлаша олурми? (Ҳ а м з а) Ер кўкармай, мол тўймас. Жафо чекмай, жонона қайда?
Айрим вақтда эргаш гапнинг феълнинг буйруқ-истак майли формасида келган кесимлари -чи элемента билан бирга келиб бош гапга богланади. Бундай қўшма гапларда бош гапдаги воқеанинг юзага келишидаги одатдагидан кўра ортиқ шарт ифодаланади. Бундай эргаш гаплардаги кесим составининг интонацияси ҳам кучли бўлади: Ишдан қайтишда қизимга конфет олиб келмайинчи, нақ қиёмат қилиб юборади(Саид А ҳ м а д). Бир нарса десинчи, бошида тегирмон тоиш юргизаман (А. Мухтор).
Ирреал шарт эргаш гап бош гапдаги ҳаракат, воқеанинг юзага келишида тахмин қилинган, тусмол билинган шарт мазмунини билдиради. Бундай эргаш гап бош гап билан қуйидагича богла­нади:

1. 
   Эргаш гапнинг кесими -са эди ёрдамчиларини олиб бош гапга бирикиши мумкин. Бундай қўшма гапларда бош гапнинг келаси замон сифатдоши орқали ифодаланган феъл кесими соста­вила ҳам эди тўлиқсиз феъли иштирок этган бўлади: Агар мамла- катда жабр-зулм бениҳоя авж олмаса эди, ишқингиз қаро киймас эди (О й б ек). Кўзим илгари очилган бўлса эди, мен ўз юрагимни бўриларга едирар эдимми? (Ойбек). Агар бўлмасайди револю­ция, шаҳарлар тарихдан ўчгуси эди (Ғ. Ғулом).Агар менга чин юракдан ёрдам берсанг эди, мен буни енга олардим (С. Баба­евский).
   

Баъзан бундай ирреал шарт эргаш гапларнинг кесим состави- даги эди тўлиқсиз феъли қўлланмаса ҳам, бош гапдаги кесим сос­тавила қўлланган эди тўлиқсиз феълига, эргаш гапдаги мазмунга кўра тахмин қилинган шарт англашилиб туради: Сизнинг сапин- гизга кириб цизимни, қизгинамни Мирзачўлга юбормасам, шу кун- лар бошимга тушмас эди (А. Қ а х Ҳ ор). Толеимизго шундай ақлли одам бўлмаса, сен билан бизга бундай мактаб қайда эди (П. Т у р- сун). Қудратим етса, туя сўяр эдим (Ҳамза). Агар правления розилик берса, ғўзапояларни юлар эдик (Саид А ҳ м а д).

2. 
   Ирреал шарт эргаш гапнинг феъл кесими ўтган замон си­фатдоши + ўрин-пайт келишик аффикси + эд« тўлиқсиз феъли (-ганда эди) ҳолида келиб бош гапга бирикади: Сафар анжомлари тайёр бўлганда эди, аллақачон окўнаган бўлар эдик(Ойбек).
   
3. 
   Ирреал шарт эргаш гапнинг кесими -гудай бўлса ёрдамчи­лари воситаси билан бош гапга бирикиб, бош гапдаги воқеа, ҳара- катнинг юзага келишида тахмин қилинган шартни ифодалайди: Агар душманларимиз мамлакатимизнинг тинчлигини бузгудай бўлса, қўлимизга цурол олиб халқни душманга қарши бошлаш учун ўқидик (П. Турсун). У бир нарса дегудай бўлса, ҳаммаси қулоқ солиб туришади (Т. Каипбергеиов).Отамурод маж- лисда сўзга чищундай бўлса, у цулоцларини қўллари билан берки- тиб олади. Агар биронтаси итоат қилмай крлгундай бўлса, сен ишга туш («Афғон эртаклари»),
   
4. 
   Шарт эргаш гапнинг кесими -са экан ёрдамчисини олиб, эргаш гапдаги воқеанинг юзага келмаган, тахмин қилинаётганли- гини билдиради. Одатда бундай қўшма гапларда кейинги компо­нент — бош гапнинг кесими ҳам феълнинг шарт майли формасида келади: У мени таниса экан, уйига борсам. Узи бу ҳунарни ҳурмат қилса экан, унга ўргатсак. Бундай қўшма гаплар жонли тилда кўпроқ қўлланади.
   

Бош гапдаги кесим составида эди тўлиқсиз феъли иштирок эт­ган «Ҳавасинг келса, ўқигин эди» типидаги гаплар ирреал эмас, реал шартни кўрсатади.
Булардан тапщари умуман шарт эргаш гапли қўшма гапларда компонентларни бириктирувчи шарт майли формасидаги феъллар билан бир қаторда борми сўзи ишлатилади.. Бу сўз иштирок этган эргаш гапларда қатъий шарт мазмуни ифодаланиб, эргаш гаплар- даги шарт огоҳлантириш, эҳтиёт мазмунларини ҳам англатади.
Шарт эргаш гапли қўшма гапда компонентларни боғлаш учун демоқ феъли ҳам ёрдамчи сифатида қўлланади. Одатда бундай эргаш гаплар бошқа эргаш гаплардагидек, кўчирма гап тарзида тузилиб, мазмунан кўчирма гапдан бир оз четлашган бўлади. Демоқ феъли бундай қўшма гапларда деса шаклида қўлланади: Агар даврада кураш тушган полвон рақибига суяброц ур деса пол- вон эмас(Саид А ҳ м а д). Уйланаман десанг, қишлоғимизда ҳам яхши цизлар бор (Саид Аҳмад).Ҳозир десанг, мен ҳозирман (Ҳ а м з а).