Узб еқистон сср фанлар академияси

Равишдош ёрдамида бирикиш
Қўшма гап қисмларини бириктиришда грамматик восита си- фатидй хизмат қиладиган равишдош формалар турли хусусият- ларга эга.

1. 
   Равишдошнинг -(и)б аффикси ёрдамида ясалган формаси:
   

1. 
   Равиш эргаш гапни бош гапга боғлайди. Бундай қўшма гап компонентларининг ўринлашиши ва улардаги гап бўлакларининг тартибида эргаш гапнинг бошқа турларидан фарқ қиладиган ўзига хос хусусияти бор. Эргаш гаплар равишдошнинг -(и)б аффиксли формаси орқали бош гапга бирикканда бош гапдаги ҳаракатнинг бажарилиши ҳолатини ифодалагани учун кўпинча бош гап кесими яқинида қўлланади. Шунинг учун ҳам бош гапдаги эга ва уйга қа- рашли сўзлар — эга состави қўшма гапнинг бошида (равиш эр­гаш гапнинг эгасидан ҳам олдин) келади, бош гап кесимига қа- урашли бўлаклар (кесим состави) эргаш гапдан кейин қўлланади: Башорат юзлари қип-цизил бўлиб цайтиб чицди (А. Мухтор). Нисобуви, ранг-қути ўчиб, деворга суянганича цолаберди (А. Қаҳҳор). Дўсмат томирлари бўшашиб, уйига қуруқ қўл би­лан қайтди (П. Т у р с у н). Мастура кўзлари жовдираб, аввал ака- ,сига, сўнг отасига қаради (П. Турсун).Назокат ўпкаси тўлиб йиглагиси келар, кўзидан сизиб чищан ёш томчиларини сезмасди (Са ид А ҳм ад).
   

Бош гап кесимига қарашли ўрин ва пайт ҳоллари ҳам равиш эргаш гапдан олдин қўлланиши мумкин: Мурод экспедициядан со- щоллари ўсиб, қорайиб, озиб цайтарди(Саид А ҳ м а д).. Шу пайт Ефим бирдан авзойи ўзгариб, ерга қараб ўйлаб цолди (А. Мух­тор)..
Эргаш гап бош гапнинг ўртасида — бош гапнинг эгасидан кейин келганда бош гапнинг эгаси бўлиб келган отлар эргаш гапнинг эгаси учун белгисиз қаратқичдай кўринади ва у ҳатто қўшма гап эмас содда гапларга ўхшаб ҳам кетади. Башорат юзлари қип-қизил бўлиб, қайтиб чщди гапини Башоратнинг юзлари қип-қизил бўлиб цайтиб чиқди деб ишлатиш ҳам мумкиндай кўринади. Бундай ҳо- диса «Мен ўқишим керак» типидаги гапни «менинг ўқишим керак» деб қўллашга ўхшайди. Бундай ҳолат қисман синтактик қайта бў- линишни эслатади.
Равиш эргаш гапли қўшма гапларда баъзан бош гапдаги ҳа- ракатнинг бажарувчиси эргаш гапнинг эгаси учун қаратқичли аниқловчи бўлиб келиб, бош гап эга қаратқич — отга ишора бил- дирувчи олмош орқали ифодаланади ёки эга қўлланмаган бўлади: Асқарнинг юраги тўлқинланиб одим-одим жойида тўхтар ва ҳар- ёнга суқланиб қарар эди (О й б е к). Гулнинг кўзи жиқ ёшга тўлиб, у Наврўзни кута бошлади (Ш. Рашидов).

2. 
   Равишдошнинг -(и)б аффиксли формаси пайт эргаш гап­нинг кесими бўлиб келади ва шу форма орцали эргаш гап бош гапга бирикади. -(и)б аффиксини олган равишдош пайт эргаш гапли қўшма гап таркибида бош гапдаги ҳаракатнинг юзага келиш пайтини ■— бош гапдан олдин вужудга келадиган ҳаракат, воқеани ифодалайди: Эшик очилиб, ўрта ёшлардаги бир хотиннинг боши кўринди(Саид Аҳмад).Тоғлар атрофидаги булутлар тарқа- либ, цуёш кўрина бошлади (И. Р а ҳ и м).
   

Компонентлари равишдошнинг -(и)б аффикси орқали бириккан қўшма гапларда пайт билан бирга сабаб оттенкаси ҳам англаши- либ туради: Бу сўзни Оқилахон эшитиб, димоғи чоғ бўлди (Ф о- зил Йўлдош). Меҳрибончилик қилганини кўриб, шоҳнинг вақти хуш бўлди (Фозил Йўлдош).Дарвоза тақиллаб, Сидиқжон- нинг хаёли шу ерда бўлинди (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Агар бирдан ортиқ пайт эргаш гаплар бош гапга боғланиб кел­ган бўлса, кўпинча биринчи компонентнинг кесими -(и)б аффиксли равишдош орқали ифодаланади: Угай она қуеилиб, ўзим уй эгаси бўлганимдан кейин, ота-онасиз қолган бир цизчани олиб тарбия- ладим (С. Айний). Темир давлати парчаланиб, шаҳзодалар ўр- тасида тож-тахт учун уруш, жанжаллар қизиб кетгач, бу оиланинг овози аста сўна бошлади (Ойбек).

3. 
   Сабаб эргаш гапларнинг кесими феълнинг -(и)б аффиксли равишдош формаси орқали ифодаланади: Фабрика моллари ҳао- ёқни тўлдириб, косибларнинг бозори касод бўлди(Ойбек). Бо- шимизга ғам тушиб, шодликни унутганмиз (Ҳ. Олимжон).
   
4. 
   Тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапнинг кеси­ми равишдошнинг -(и)б аффиксли формаси орқали ифодаланади. Бундай эргаш гапларнинг кесимидан сўнг кўпинча юклама вазифа- сидаги ҳам сўзи қўшилиб келади: Январь ойи кириб ҳам, ҳавода булут кўринмайди.
   

Айрим вақтда тўсиқсиз эргаш гап ҳам ёрдамчисисиз бош гапга боғланиши мумкин. Бундай қўшма гапларда бош гапнинг кесими инкор формасини олиб, бўлишсизликни ифодалайди: Чироқ ўчиб, биз қоронғида цолмасмиз(Саид Аҳмад).План тўлиб, биз ишни тўхтатмадик.

5. 
   Равишдошнинг -и(б) аффиксли формаси тенг ҳуқуқли ком- понентларнинг кесими бўлиб келади.
   

Маълумки, уюшиқ феъл кесимли гапларда баъзан иборани их- чамлаштириш ёки бир формани бир неча марта такрорламаслик учун олдинги феъл кесимлар -(и)б аффиксли равишдош формасида келтирилади. Уюшиқ феъл кесимлар орасидаги бу ҳолат қўшма гапнинг оралиқ турида ҳам учрайди. Стилистик қулайлик бўлиши учун тенг ҳуқуқли қўшма гап компонентларининг феъл кесимл.ари (олдинги компонентларнинг кесимлари) равишдошнинг -(и)б аф­фиксли формаси орқали ифодаланади: Ичкарида гап тугаб, сукунат бошланди (П. Т у р с у н) — Ичкарида гап тугади ва сукунат бош- ланди. Бюро аъзолари қолиб, вазифа тақсим қилинди (А. Қ а ҳ- ҳ о р) — Бюро аъзолари цолди ва вазифа тақсим цилинди.
Равишдошнинг -(и)б аффикси гапда баъзан айрим ёрдамчи- ларга — кўпинча баъзи аффиксларга синоним бўлиб, ўша аффикс- лар вазифасини бажариши мумкин. Бу ҳодиса ҳам стилистик қу- лайлик бўлиши кўзда тутилган гапларда учрайди. Масалан, у баъзи қўшма гаплар таркибидаги кейинги компонентнинг кесими формасига синоним бўлади: Булутлар тарқаб, кўкнинг юзи очилиб кетган эдиЦБулутлар тарқаб кетган эди ва кўкнинг юзи очилиб кетган эди. Кун қизиб, ўтлар у на бошлади (Кун цизий бошлади ва ўтлар у на бошлади).

6. 
   Эргашиш йўли билан тузилган мураккаб қўшма гаплардаги компонентларни бирдан ортиқ ҳолда уюшиб келишида (-и)б аф­фикси билан ясалган равишдошнинг роли катта. Равишдошнинг бу формаси равиш, сабаб, пайт ва бопща эргаш гапларнинг кесими бўлиб келиб, эргаш гапни бош гапга бириктирувчи грамматик во- сита сифатида хизмат қилади. Бундан ташқари, равишдошнинг -(и)б аффиксли формаси тенг ҳуқуқли компонентларни ҳам бир- бирига бириктирувчи восита сифатида ишлатилиши мумкин.
   

Мураккаб қўшма гап составидаги компонентларнинг боғлани- 'шида ҳам равишдошнинг бу формаси катта роль ўйнайди. Бу ёр- дамчи юқоридагилардан ташқари яна икки хил ўринда ишлати- лади: а) Эргаш гапларни бош гапга бириктирувчи ёрдамчиларга синоним бўлиб келади; б) Тенг ҳуқуқли компонентларни бирикти­рувчи боғловчиларга синоним бўлиб келади.