“Uzacademia” scientific-methodical journal

“UzACADEMIA” scientific-methodical journal
95 
www.academiascience.uz
c)
Qaralmish otlashgan ravish bilan ifodalandi – ko'pi. Bu odamlarning ko‘pi 
akamning do‘stlari edi. – odamlardan ko‘pi akamning do‘stlari edi. 
d)
Qaralmish otlashgan sifat bilan ifodalanadi - eng aqllisi. Aziza dugona 
qizlarning eng aqllisi.- Aziza dugona qizlardan eng aqllisi.
Qaratqich va chiqish kelishigi shakllari sinonim sifatida qo‘llanganda, bir shakl 
yasovchi o‘rnida ikkinchi bir shakl yasovchining qo‘llanishi moslashuvli birikmani 
boshqaruvli birkmaga aylantiradi: bolalarning biri – bolalardan biri kabi. Qaratqich 
kelishigi to‘dadan ajratilganlik ma‘nosini anglatganda chiqish kelishigi affiksi bilan 
sinonim bo‘ladi. Ular sinonim qo‘llanganda stilistik ravonlik, mazmun aniqligi 
asosan saqlanadi. Sinonimlik affikslar doirasidagina emas, birikmalar o‘rtasida ham 
kuzatiladi. Bu xil birikmalar sinonimiyasini asosan qaralmish sifat, olmosh va ayrim 
ravishlar bilan ifodalangan birikmalarda kuzatish mumkin.[4]
Qaralmish sifat bilan ifodalangan birikmalar sinonimiyasi: - Yaxshi 
odamlarimiz ko‘p, - dedi Qalandarov va falsafa maqoliga o‘tdi, - men sizga aytsam, 
odamning yomoni
bo‘lmaydi. Birov tosh, birov gul, o‘z joyida ikkovi ham yaxshi… 
(A. Qahhor). Misolda qo‘llangan qaratqichli va sifatlovchili birikmalarni sinonimi 
bilan almashtirib, jumlani qayta tuzib ko‘ramiz. Odamlarimizning yaxshisi ko‘p, - 
dedi Qalandarov va falsafa maqoliga o‘tdi, - men sizga aytsam, 
yomon odam
bo‘lmaydi. Birov tosh, birov gul, o‘z joyida ikkovi ham yaxshi...[2] 
Bu ikkala jumlani qiyoslaganda, ularda stilistik ravonlik va stilistik ma‘no 
nozikligi jihatidan ham qisman farq yuzaga kelganini ko‘rish mumkin. Fikrimizcha, 
buning sabablari quyidagichadir, ―yomon odam‖ birikmasida ma‘lum belgi, 
xususiyatga egalik ma‘nosi odatiy tarzda ifodalanadi, ―odamlarning yomoni‖ 
birikmasida‖ esa ko‘p predmetdan ma‘lum belgi, xususiyatga ega bo‘lgan qismi 
ajratib, ta‘kidlab ko‘rsatilyapti. Yozuvchining maqsadi qaratqichli birikmada 
ifodalangan ma‘nino berish bo‘lgan.
Qaralmishi sifatdan iborat bo‘lgan qaratqichli birikmalar ma‘lum stilistik 
bo‘yoqqa egaligi, ravonligi, ta‘kidga egaligi va ta‘sirchanligi bilan ajralib turadi. Ular 
badiiy asarda ekspressivlikni ta‘minlashga xizmat qiladi va qahramonlarning ichki 
kechinmalarini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday o‘rinlarda 
qaratqichli birikmalarni sifatlovchili birikmalar bilan almashtirib bo‘lmaydi.
Men aytaman… Aytaman-u, o‘ylayman: