“Uzacademia” scientific-methodical journal

“UzACADEMIA” scientific-methodical journal
98 
www.academiascience.uz
tilshunoslikning otasi, fonetist, fonolog, leksikolog, leksikograf, lingvograf, turkiy 
tillar sarf va nahv ilmining asoschisi sanaladi. 
1914 – yilda Turkiyaning Diyorbakr shahrida istiqomat qiluvchi Ali Amiriy 
tomonidan tasodif tufayli Maxmud Qoshg‘ariyning ―Devon‖ i topilmaguncha ilmiy 
jamoatchilik bu noyob durdonadan bebahra qoldi. Bu asarning topilishi lingvistika 
tarixida bir mo‘jiza ediki, asar tilshunoslikning juda ko‘plab sohalarini qamrab olgan 
qomusiy asar hisoblanadi.
Bu voqea haqida Ali Amiriy shunday hikoya qiladi: ―Kitob oldim, uyga keldim, 
yemak-ichmakni unutdim. Bu kitobga haqiqiy qiymat berilmak lozim bo‘lsa, 
jahonning xazinalari kifoya qilmas‖. 
Maxmud Qoshg‘ariy fonetika sohasida maxsus asar yozmagan bo‘lsa ham 
―Devon‖da fonetika bo‘yicha juda ko‘p materiallar bor. 
U, avvalo, hozirgi tilshunoslikda fonema atamasi bilan yuritiluvchi fonologik 
birlikni yaxshi farqlagan, eng kichik fonetik birlikni so‘z tarkibida kelib ma‘no 
farqlash vazifasiga katta e‘tibor beradi. Tovush tiplarini belgilashda tovushlarning 
ma‘no farqlash vazifasini asosiy mezon qilib oldi va shu mezon asosida turkiy 
tillarning fonemalar miqdorini belgilaydi. Fonemalarning yozuvda ifodalanish 
darajasi, fonema bilan harf munosabati, ularning o‘rtasida doimo mutanosiblik 
bo‘lavermasligi haqida fikr yuritadi. Bundan tashqari fonemalarning nutq jaroyonida 
turli xil variantlarga ega bo‘lishi, har xil fonetik hodisalar haqida ham ma‘lumot 
beradi.
Mashhur sharqshunos P.K. Juze Maxmud Qoshg‘ariy haqida yozadi: ―Dadil 
aytish mumkinki, yaqindagina (XIX asr oxirlarida) Rossiyada va Sharqda o‘rganilgan 
turkiy tillar fonetikasi va etimologiyasining asosiy qonunlari XI asrdayoq Maxmud 
tomonidan aniqlangan va tekshirishlari shu qadar keng chuqurki, hatto bunday asar 
XIX asrda yozilganda ham, unga shon-sharaf bo‘lardi. Maxmud Qoshg‘ariyning 
―Devon‖ i singari asar fan olamida keyingi asrlarda ham yaratilgan emas. Uning asari 
bamisoli ―Turkiy qomusdir‖. 
Maxmud Qoshg‘ariy leksikologiyaning obyekti bo‘lgan ma‘noning ko‘chishi, 
ma‘noning torayishi va kengayishi, zid ma‘noli so‘zlar, shakldosh so‘zlar, ma‘nodosh 
so‘zlar, bir so‘zni zid ma‘noda qo‘llash kabi masalalar bo‘yicha ma‘lumot beradi. 
Shuning uchun ham bunday so‘zlarni alohida maqola tarzida beradi va izohlaydi. 
Masalan: o‘t 1. o‘simlik: o‘t undi; hayvon yeydigan xashak: atqa o‘t bergil; 2. dori – 
da‘vo: o‘t ichdim: dori ichdim; 3. og‘u,zaxar: bek anga o‘t berdi: bek unga zaxar 
berdi. Shuningdek ma‘noni torayishi haqida fikr yuritar ekan, caban so‘zi ilgari qo‘sh 
va omochlarning hammasi ma‘nosida qo‘llangan bo‘lsa, so‘ng faqat omochga 
xoslanganini ko‘rsatadi.

---

“ILM-FAN VA TA’LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR” 
MAVZUSIDAGI 23-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI