“Uzacademia” scientific-methodical journal

“UzACADEMIA” scientific-methodical journal
125 
www.academiascience.uz
shaharlarning geografik koordinatalari, yulduzlarning koordinatalari, Quyosh, Oy va 
boshqa sayyoralarning harakatlari aks ettirilgan jadvallar, to XV asrda Ulug‘bek 
rasadxonasining yirik astronomik asboblarida bu ma‘lumotlar aniqlashtirilgunga 
qadar, ya‘ni ikki yuz yildan ko‘proq davr mobaynida dunyo astronom olimlarining 
foydalanadigan kundalik lug‘atiga aylandi. Tusiyning bu asarida o‘sha paytda hukm 
surgan musulmonlar, yahudiylar hamda Xitoy taqvimlari va ular orasidagi 
bog‘lanishlarni, Quyosh, Oy va ―qurollanmagan‖ ko‘z bilan ko‘rinadigan beshta 
sayyoraning harakat nazariyasi hamda o‘nlab yorug‘ yulduzlarning aniq 
koordinatalari keltirilgan. Bu asarida olim, mashhur yunon astronomi, Olam 
tuzilishining geosentrik ta‘limotining asoschisi K.Ptolemeyning (mashhur 
―Almajistiy‖ ning muallifi) Oy va Utorud (Merkuriy) ning harakatiga bag‘ishlangan 
nazariyasiga qarshi chiqib, o‘zining nisbatan yengil hisoblash usulini taklif etadi. 
Tusiyning fizikaga bag‘ishlangan risolalarining soni to‘rtta bo‘lib, ular optika va 
issiqlik hodisalari bilan bog‘liq masalalarni o‘z ichiga olgan. Ayniqsa olimning 
matematikadan ―Doska va chang yordamida arifmetikadan to‘plam‖, ―Algebra va 
almuqobaladagi 
hisoblash 
masalalari 
haqida 
risola‖, 
―Astronomiyadan 
Almajistonning bayoni‖, ―Elxon ziji‖, ―Astronomiyadan Nosiriddinning esdaliklari‖ 
va nihoyat, fizikaga oid ―Nurning sinishi va qaytishi haqidagi risola‖, ―Issiq va sovuq 
haqidagi risola‖ kabi asarlari o‘rta asr tabiiy fanlarining rivojlanishida buyuk hissa 
bo‘lib qo‘shildi. 
Tusiy fizika, matematika va astronomiya fanlaridan boshqa sohalar bo‘yicha 
ham ilmiy asarlar yozib, tarixda qomusiy alloma degan nom oldi. Uning 
Xuloguxonga bag‘ishlangan ana shunday asarlaridan biri ―Elxon mineralogiyasi‖ 
(―Tansiqnomai Elxoniy‖ ba‘zan ―Javohirnoma‖ deb ham yuritiladi) risolasidir. Bu 
asarning bir nusxasi Angliyaning Kembrij universitetining kutubxonasida, boshqa bir 
nusxasi esa Sankt-Peterburg universitetining kutubxonasida saqlanadi. Tusiyning 
pedagogik faoliyati ham tahsinga sazovordir. Uning ―Axloqi Nosiriy‖ risolasi chuqur 
pedagogik falsafiy asar bo‘lib, unda insonning ma‘naviy shakllanishi, xulq-atvori va 
jamoada o‘zini tutishi bilan bog‘liq etik qoida va normalar haqidagi muammolar 
yoritilgan. Shuningdek, olimning mantiq bo‘yicha yozgan ―Bilim olishning asoslari‖ 
(―Asos al-iqtibos‖) asari ham faylasuflar uchun qimmatli meros hisoblanadi. 
Tusiyning Marog‘adagi astronomik rasadxonasi o‘rta asrlarda ishlangan va 
dunyoga dong‘i ketgan eng yirik rasadxonalardan biri bo‘lib, uning Sharq 
astronomiyasi, ilm-fani rivojiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir.