“Uzacademia” scientific-methodical journal

“UzACADEMIA” scientific-methodical journal
124 
www.academiascience.uz
ko‘ra, Xuloguxon Janubiy Ozarbayjonning poytaxti Marog‘ada (Tabriz yaqinida) 
rasadxona qurdirdi. 
Xuloguxon saroyga anchagina ma‘rifatli kishilarni yig‘adi. Jumladan, astronom 
munajjimlarni ham turli harbiy yurishlar va boshqa ma‘muriy tadbirlarni amalga 
oshiradigan omadli kunlarni aniqlash va bunday kunlarni oldindan bildiradigan jadval 
– goroskop tuzib berishlarini talab etib, saroyga taklif qiladi. Mazkur jadvallarni 
tuzish, ma‘lum astronomik kuzatishlarni taqozo qilardi. Bunday kuzatishlarni 
uyushtirish esa, o‘z navbatida, yaxshi jihozlangan rasadxona qurishni talab etardi. 
Nosiriddin Tusiyning g‘ayrati va shijoati sabab bo‘lib, bu rasaadxona XIII asrning 
yirik ilmiy markaziga aylangan va tarixda o‘chmas iz qoldirgan. Marog‘ada 
rasadxona qurilishi bilan bog‘liq bir naql yuradi. Bu haqda tarixchi Chalabiy 
―Jahonnoma‖ kitobida shunday yozgan edi: ―Xo‘ja Nosiriddin Marog‘a shahrida 
astronomik rasadxona qurishga kirishayotib, uning uchun zarur bo‘lgan mablag‘ 
haqida og‘iz ochganda, Xuloguxon undan: ―Yulduzlar haqidagi fan haqiqatda ham 
shu qadar foydalimikin, unga rasadxona qurish uchun shu qadar ko‘p mablag‘ 
sarflashga arzisa?‖ deb so‘rabdi. Shunda Nosiriddin: ―Kimnidir hech kimga 
bildirmay ushbu toqqa chiqishga majbur qilib va u yerdan katta bir tog‘orani pastga 
qarab dumalatib yuborishga ruxsat bersangiz‖ deb so‘rabdi. Xuloguxon bunga ruxsat 
bergach, shunday qilishibdi. Tog‘ora tog‘ cho‘qqisidan pastga dumalatilganda, u juda 
kuchli shovqin solib pastga tushibdi. Oqibatda Xuloguxonning askarlari orasida 
kuchli vahima ko‘tarilibdi. Nosiriddin va Xuloguxon bu hodisadan, shubhasiz, hech 
tashvishga tushishmabdi. Shunda Nosiriddin Xuloguxonga shu so‘zlar bilan murojaat 
qilibdi: ―Biz bu hodisaning sababini bilar edik va shuning uchun ham 
tashvishlanmadik, navkarlar esa bundan bexabar edilar, shuning uchun ham ular ko‘p 
besaranjom bo‘lishdi. Xuddi shuning kabi biz osmondagi hodisalarning sabablarini 
ham bilsak edi, unda yerda hech tashvish bilmay yashayverar edik‖. Bu gaplar 
Xuloguxonga qattiq ta‘sir qilibdi va u rasadxona qurilishga 20 ming dinor pul 
ajratibdi. 
O‘rta asr tarixchisi Rashididdinning ma‘lum qilishicha, rasadxonaning yuzga 
yaqin xodimi bo‘lgan. Ozarbayjonlik olim H.Memedbeylining ―Nosiriddin Tusiy 
Marog‘a rasadxonasining asoschisi‖ degan asarida rasadxona ishlagan 21 
astronomning ro‘yxati keltirilgan. Umrining oxirigacha mo‘g‘ullarga asir tushgan va 
fanning turli sohalari bo‘yicha ijod etgan olimlarga rahbarlik qilgan Nosiriddin Tusiy 
talay ilmiy meros qoldirdi. 76 xil nom bilan yuritiladigan uning ilmiy asarlari 
ro‘yxati, asosan, matematika, astronomiya va falsafaga bag‘ishlangandir. 
Nosiriddin Tusiyning ilmiy meroslari ichida uni dunyoga tanitgan buyuk 
astronomik asari ―Elxon ziji‖ bo‘lib, u Xuloguxonga bag‘ishlangan edi 
(Xuloguxonning taxallusi Elxon bo‘lgan). Bu asarda keltirilgan talay yirik 

---

“ILM-FAN VA TA’LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR” 
MAVZUSIDAGI 23-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI