Uygur, qaqauz, quzey

Açar sözlər: Noqaylar, Qıpçaq-Noqay ədəbiyyatı, folklor,
“Yedigey” dastanı, çağdaş ədəbiyyat
Giriş
Noqaylar da öz ədəbiyyat tarixlərini miladi V-X yüzildə 
yazılmış Orxon-Yenisey qəbirüstü abidələrindən, Mahmud 
Kaşqarlınm “Divan-i lüğat it-Türk”ündən (XI yüzil), Yusif Ba- 
lasaqunlunun “Kutadqu biliq”indən, Hoca Əhməd Yəsəvinin 
“Hikmətlər”indən (XII yüzil), Süleyman Bakırkanlının (XII 
yüzil), Əhməd Yügnəkinin (XIII yüzil), Rabğuzinin (XIV yü- 
zil) yaradıcılığından, “Nahsül feradis” kimi əsərlərdən başla- 
yırlar. Hətta bəzi araşdırıcılar bu siyahını daha da genişləndirə-

---

rək Xarəzminin “Məhəbbətnamə”sini, Qütbünün “Husrevü Şi- 
rin”ini, “Kodeks kumanikus”u və b. əsərləri də noqay ədəbiy- 
yatının nümunələri hesab edirlər 
(CHKajmeB A., 1994: 44).
Miladi XIV yüzildən tarix səhnəsində “noqaylar” adı ilə gö- 
rünən bir xalqın V-XIV yüzillərdə ədəbi əsərlər yaratması inan- 
dırıcı görünməyə bilər. Əslində bir xalq kimi onlar vardı və 
bölgədə aparıcı idilər. Lakin “noqaylar” adlandırılmırdılar. Bü- 
tün türk xalqları kimi, onlar da qaynaqlarda ayrı-ayrı adlarla 
qeyd edilirdilər. “Noqay” adının bir ulusa, elə verilməsi tarixi 
isə XIV yüzildən başlayır. Cəsur döyüşçü, bacarıqlı sərkərdə, 
uzaqgörən siyasətçi, mahir diplomat və güclü dövlət qurucusu 
olan Noqay xanın öz ətrafına topladığı türk tayfaları sonralar 
bir etnos kimi birləşərək qüdrətli dövlət qurmuş və rəhbərləri- 
nin adını yaşatmışlar. Beləliklə, qüdrətli sərkərdə və bacarıqlı 
dövlət adamı olan Noqayın adı xalq, toplum adına çevrilmişdir.
Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, Noqayın babası Taval bəy 
XII yüzilin sonlarında Qıpçaq bozqırlarının Aksu-Buq çayı 
çevrəsində yaşayan bir peçeneq boyunun-tayfasının başçısı 
imiş 
(Noqay Sami, 1997:20). 
Atasından gələn bəylik haqqı ilə 
boyunun-tayfasının başına keçən Noqay Çingiz xanın nəvəsi 
Batı xanın (1236-1255) yürüşlərində iştirak etmiş, az bir za- 
manda cəsur döyüşçü, bacarıqlı sərkərdə kimi şöhrət qazanmış- 
dı. Batı xanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Bər- 
kə xan (1255-1266) qabiliyyət və bacarığını nəzərə alaraq, No- 
qayı ordu komandanı təyin etmişdi. Bərkə xan yeni torpaqlar 
əldə etmək, indiki Azərbaycan ərazilərini tutmaq üçün 1262 və 
1265-ci illərdə Elxanilərlə savaşmışdı.