Ўқув қўлланма


Мавзуга оид савол ва топшириқлар



Download 0,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/44
Sana06.07.2022
Hajmi0,73 Mb.
#744886
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44
Bog'liq
4. Ўқув қўлланма

Мавзуга оид савол ва топшириқлар 
1. “Табиий географик жараёнлар” хақидаги хабарлар ўрта асарларга 
хос адабиётларда қандай олимлар томонидан қайд этилган? 
2. “Табиий географик жараёнлар” фанининг асоси ва намоёндалари 
ҳақида сўзлаб беринг. 
3. Академик Х.М.Абдуллаев мактаби ва унинг давомчилари ҳусусида 
сўзлаб беринг. 
4. “Табиий географик жараёнлар” фанини геологик нуқтаъи назардан 
ўрганган олимлар ҳақида нималарни биласиз? 
5. “Табиий географик жараёнлар” фанини геоморфологик нуқтаъи 
назардан туриб ўрганган олимлар ҳақида сўзлаб беринг. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


13 
Табиий географик жараёнларни генетик турларига кўра таснифлаш 
 
Таснифлаш ўзига хос ўрганиш методи бўлиб, у ҳар бир фаннинг 
асосини ташкил этади. Шу боисдан Д.М.Менделеев илм таснифлашдан 
иборатдир, дея уқтиради. Табиий географик жараёнларни ўрганиш асносида 
ҳам уларни келиб чиқишига кўра бир-бирларига яқинларини гуруҳ-гуруҳ 
қилиб жамлаган ва ажратган ҳолда ўрганиш, уларни тадқиқ этишни 
енгиллаштиради. Шу боисдан турли давраларда, турли фанларни тадқиқ 
этувчи олимлар табиий географик жараёнларни ҳар хил нуқтаъи назардан 
туриб таснифлаганлар. Жумладан геологлар, геоморфологлар, географлар 
амалга оширган табиий географик жараёнларнинг таснифи бир-бирларидан 
қисман бўлсада фарқланади, бири-иккинчисини тўлдиради, аммо инкор 
этмайди. Шу тариқа таснифлаш ишлари ривожланган сари, табиий географик 
жараёнларни ўрганиш ҳам мукаммалалаша борган. 
И.П.Герасимов (1986) ўзининг рельеф ер юзи формаларини ўлчамига 
кўра уч гуруҳга ажратади. Геотектура – материклар, океанлар жойлашган 
ботиқлар, морфоструктуралар – тоғ тизмалари, тоғ оралиқ ботиқлари, 
текисликлар, морфоскульптура – экзоген жараёнлар билан боғлиқ бўлган 
рельеф кўринишлари. И.П.Герасимов рельеф кўринишларини таснифлар 
экан, уларни тектоник эндоген ва экзоген кучлар билан боғлиқ ҳолда содир 
бўлиш ҳусусиятини таърифлайди. Шу билан биргаликда эндоген кучлар 
таъсирида юз берувчи табиий географик жараёнларга ҳам эътибор қаратади. 
Кейинчалик ушбу таснифлаш геоморфологлар томонидан янада 
такомиллаштирилиб, кўламига кўра қуйидагича таснифланди. Планетар яъни 
энг йирик рельеф формалари – материклар ва океанлар жойлашган ботиқлар, 
мегарелеф – тоғ тизмалари, текисликлар, денгизлар жойлашган ботиқлар, 
макрорельеф – тоғ тизмалари, баландликлар, йирик водийлар, мезорельеф – 
тепаликлар, водийлар, микрорельеф – барханлар, дюналар, жарлар, 
террасалар; нанорельеф – кичик тепаликлар, сув ювиб кетган чуқурликлар ва 
ҳ.к. Гарчанд ушбу таснифлаш релеф кўринишлари нуқтаъи назаридан амалга 


14 
оширилган бўлсада, уларнинг ҳосил бўлишида иштирок этувчи табиий 
географик жараёнларга ҳам диққат эътибор қаратилади ва натижада улар 
ўзига хос равишда таснифланиб қолади. Масалан планетар ва мегарельеф 
формаларининг шаклланишида тектоник кучлар энг асосий сабабчи қилиб 
кўрсатилган ҳолда, макрорельеф, мезорельеф, нанорельеф шаклларининг 
ҳосил бўлишида оқар сувлар, қуёш нури, шамол каби факторлар иштирок 
этиши ва натижада турли табиий географик жараёнлар ҳосил бўлиши қайд 
этилади. 
Яна бир геоморфологик таснифлашда эс Д.С.Кизевальтер рельеф 
формаларини гуруҳлаштиради. Натижада табиий географик жараёнларнинг 
ҳам эндоген ва экзоген кучлар таъсирида шаклланувчи гуруҳлари генетик 
турлар тарзида ўрганилади. 
Геоморфологлар турли туркумдаги ётқизиқларни ҳам келиб чиқишига 
кўра гуруҳларга ажратар экан, уларнинг шаклланишида ташқи таъсир 
туфайли юзага келувчи (сув, шамол, қуёш нури, музликлар ва ҳ.к.) табиий 
географик жараёнлар муҳим рол ўйнайди дея кўрсатма берадилар ва уларни 
турларга ажратадилар. 
Ўтган асрнингохирлари ва замонамизда табиий географик жараёнларни 
ўрганиш учун диққат эътибор кучайди. Чунки геоэкологик хоалтни 
барқарорлаштиришнинг маъқул йўлларидан бири дея табиий географик 
жараёнларни муфассил ўрганиш, айниқса уларнинг юзага келиш сабабларини 
янада ойдинлаштиришдан иборат дея эътироф этила бошланган эди. Шу 
боисдан табиий географик жараёнларни илмий тадқиқ этиш ва унинг асоси 
сифат турлича қарашлардан иборат таснифлаш вариантлари юзага кела 
бошлади. Жумладан муаллифлар Э.Қ.Қодиров ва бошқалар муаллифлигида 
табиий географик жараёнларнинг айримларини ўрганар эканлар хавфли 
жараёнлар туркумига мансуб дея билади. шу билан биргаликда табиий 
ҳавфли жараёнларни учта йирик гуруҳга ажратади. Жумладан, ернинг ички 
кучларига боғлиқ ҳавфли жараёнлар. Ушбу туркумга тектоник харакатлар, ер 
қимирлаши (зилзилалар)ни киритади. Ушбу муаллифлар иккинчи гуруҳни 


15 
ернинг ташқи кучларига боғлиқ ҳавфли жараёнлар дея айтадилар. Бу 
туркумга тоғ жинслари қатламларидаги сурилмалар, сел ҳодисасини мансуб 
дея биладилар. 
Улар учинчи гуруҳ дея инсон фаолияти билан боғлиқ жараёнларни 
тушунадилар. Учинчи туркум, деҳқончилик, чорвачилик, сув иншоотларини 
қуриш, саноат корхоналари билан боғлиқ ҳолда юзага келувчи табиий 
географик жараёнлар тарзида ўрганилади. Шубҳасиз ушбу таснифлаш барча 
турдаги табиий географик жараёнларни қамраб ола билмайди. 
Проф.М.М.Маматқулов томонидан ҳам табиий географик жараёнлар 
фақат Ўзбекистон ҳудудигина учровчилари мисолида тадқиқ этиб, 
таснифлаган. Натижада ушбу жараёнларнинг етти туркумдан иборат гуруҳи 
шаклланади. Ушбу тасниф қуйидагича акс этади. 
Ўзбекистонда тарқалган табиий географик жараёнлар
(проф.М.М.Маматқулов бўйича) 
1.
Денудацион кучлар билан боғлиқ жараёнлар; 
2.
Гравитацион кучлар билан боғлиқ жараёнлар; 
3.
Ер усти оқар сувлари фаолияти билан боғлиқ табиий географик 
жараёнлар; 
4.
Ер усти ва ер ости сувлари, сувлари фаолияти билан боғлиқ 
жараёнлар; 
5.
Шамоллар фаолияти билан боғлиқ жараёнлар; 
6.
Денгиз, кўл, сув омборлари тўлқинлари билан боғлиқ табиий 
географик жараёнлар; 
7.
Инсоннинг хўжалик фаолияти билан боғлиқ жараёнлар; 
Ушбу классификацияда муаллиф тектоник харакатлар, зилзила, тоғ 
музликлари туфайли юз берувчи табиий географик жараёнларга эътибор 
қаратмайди. 
М.М.Маматқулов. Ўзбекистонда тарқалган табиий географик жараёнлар. Фан техника 
тараққиёти ва география. Самарқанд 2007 йил 16-17 ноябр илмий амалий конференция 
материаллари. 


16 
Табиий географик жараёнларнинг энг мукаммал ва маъқул таснифи 
проф.А.Рафиқов, Ҳ.Вахобов томонидан амалга оширилган бўлиб, бу ерда 
муаллиф табиий географик жараёнларни икки йирик гуруҳга ажратади. 
Дастлабкиси табиий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлар, 
иккинчи-гуруҳ сунъий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлардир. 
Биринчи гуруҳ яна икки гуруҳга ажратилади. Дастлабкиси ернинг ички 
(эндони) кучлари таъсирида содир бўладиган жараёнлар. Бу гуруҳга 
вулканлар, зилзила, тоғларнинг кўтарилиши, ер юзасининг чўкиши каби 
жараёнлар мансуб дея қаралган. Иккинчи гуруҳга эса нураш, эрозия, 
сурилмалар, муз ва шамолнинг иши киритилган. 
Сунъий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлар сирасига эса 
злзилалар, ер юзасининг яўкиши ва ўпирилиши, шўрланиш, сунъий эрозия 
киритилган. 
Биз ушбу таснифларга қўшилган ва уларни янада тўлдирган ҳолда 
табиий географик жараёнларни ҳосил бўлишига кўра қуйидаги гуруҳларга 
ажратиб ўрганишни таклиф этамиз. 
№ Табиий географик жараёнларнинг 
хосил бўлишига кўра гуруҳларга 
ажралиши 
Табиий географик жараёнларнинг 
турлари 

Тектоник 
харакатлар 
туфайли 
юзага келувчи табиий географик 
жараёнлар 
Тоғ хосил бўлиш, ер юзасининг 
чўкиши каби планетамизда юз 
берувчи 
табиий 
географик 
жараёнларнинг барчаси бевосита 
баъзан 
билвосита 
тектоник 
харакатлар билан чамбарчас боғлиқ 
ҳолда юзага келади.

Зилзилалар туфайли юзага келувчи 
табиий географик жараёнлар 
Ер юзасининг силкиниши, ёрилиши, 
баъзан эгилиб-букилиши лойли 
вулқонларнинг вужудга келиши. 


17 

Вулқонлар отилиши туфайли юзага 
келувчи 
табиий 
географик 
жараёнлар 
Лаваларнинг оқиб чиқиши, вулқон 
тутунлари, бомбалари, кулларининг 
отилиши ер силкиниши, вулқон 
конусларининг шаклланиши ва ҳ.к. 

Иқлим омиллари таъсирида юзага 
келувчи 
табиий 
географик 
жараёнлар 
Нураш, дефляция, корразия. 

Гидрологик ва гидрогеологик оқим 
туфайли юзага келувчи табиий 
географик жараёнлар 
Ўзан ва қирғоқ эрозияси, карст, 
суффозия, абразия, ботқоқланиш, 
шўрланиш. 

Гравитацион куч етакчилигида 
юзага келадиган табиий географик 
жараёнлар 
Сурилма, солифлюкция, кўчки

Музликлар 
таъсирида 
юзага 
келадиган 
табиий 
географик 
жараёнлар 
Термоабразия, 
термоэрозия, 
солифлюкция, 
термокарст, 
термоаккумляция, 
альтиплинация 
экзарация 

Антропоган таъсир туфайли юзага 
келадиган 
табиий 
географик 
жараёнлар 
Шўрланиш, иккиламчи шўрланиш, 
ботқоқланиш, 
чўлланиш, 
агроэрозия, 
сув 
омборлар 
қирғоғининг абразияга учраши. 
А.Рафиқов, Х.Вахобов, А.Қаюмов, Ш.Азимов. Амалий география. Академик лицей 
ва касб-ҳунар коллежлари учун ўқув қўлланма. Т. “Шарқ” 2008. 21 б. 

Download 0,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish