Ўқув қўлланма

Чўлланиш.
Ушбу табиий географик жараён иқлимнинг қурғоқчил келиши билан 
боғлиқ ҳолда табиий келиб чиқишига эга бўлиши билан биргаликда, инсон омилининг 
ердан нотўғри фойдаланиши каби сунъий тарзда ҳам амалга ошиши мумкин. Айниқса, 
экин майдонларидан узлуксиз фойдаланиш, алмашлаб экишни четлаб ўтиб, кимёвий 
минерал ўғитлардан, турли пестицидлар, дефолиантлардан узлуксиз фойдаланиш 
оқибатида тупроқ унумдорлиги пасаяди. Натижада бир вақтлари ҳосилдор бўлган 
майдонлар, хосилсиз ерларга айланиб, экин унмайдиган чўл тарзини олади. Ҳозирги 
пайтда антропоген таъсир туфайли 9 млн.кв.км майдонда чўл ҳосил бўлган. Ҳар йили 
тахминан 21 млн.га ер тўлиқ бузилиб, чўлгаайланмоқда. Суғориладиган ерларнинг энг 6 
млн. га си чўлга айланмоқда. 
Агроэрозия. 
Деҳқончиликда экин майдонларидан нотўғри фойдаланиш туфайли 
юзага келади. Агроэрозия ҳам эрозия каби сув ва шамол таъсирида, инсон омилининг 
аралашуви туфайли юзага келади. 
Шамол таъсирида юзага келувчи агроэрозия, шудгорланган майдонлар бўйлаб 
тупроқ юза қатламининг учириб кетиши туфайли юзага келади. Республикамизнинг 37,9% 
ҳудуди маълум миқдорда шамол таъсирида эрозияга учраётган бўлса, бу ҳолат айниқса 
шудгорланган майдонлар бўйлаб айниқса кучаймоқда. Шамолнинг тезлиги 15м/с дан 
ортганда, баъзи шудгорланган ернинг 25 см қалинликдаги қатламининг учириб кетиши 
кузатилади. Тупроқ қопламининг 3-5 см қалинликдаги қатламини агроэрозияга учраши 
айниқса кенг тарқалган (Э.В.Қодиров ва б. -1999). Агроэрозиянинг шамол таъсирида юз 
беришини олдини олиш учун кулислар ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. 
Агроэрозиянинг сув таъсирида юз бериши, нотўғри суғориш, қия майдонларни 
нотўғри шудгорлаш туфайли шаклланади. Ушбу ҳолат жарланиш жараёнини келтириб 
чиқаради. Натижада ҳосилдор ерлар фойдаланишга яроқсиз, унумсиз пайкалларга 
айланади.
Мавзуга оид савол ва топшириқлар 
1. Антропоген таъсир туфайли юзага келувчи табиий географик жараёнлар 
ҳусусида тушунча беринг. 
2. Шўрланиш қандай юзага келади? 
3. Иккиламчи шўрланиш тўғрисида сўзлаб беринг. 
4. Ботқоқланиш, чўлланиш, агроэрозия жараёни қандай кечади? 

---

91