Ўқув қўлланма

Доимий музлаб ётган ерларда юз берувчи табиий географик 
жараёнлар ва рельеф формалари
. 
Ер пўстинининг устки қисмида пайдо бўлиб, силжиб юрадиган 
музликлардан ташқари, ер пўстининг жуда узоқ геологик даврлардан буён 
доимий хукум сурувчи манфий ҳарорат туфайли музлаб ётишидан вужудга 
келувчи абадий музлаб ётувчи майдонлари ҳам мавжуд. Бундай худудларда 

---

69 
ер қобиғининг дастлабки қатламларида учровчи грунт сувлари муз ҳолатида 
бўлади. Доимий музлоқ ерларнинг ташкил этувчи қатламларда ҳарорат 0
0 
дан 
-8
0
гача кузатилади. Бундай жойлар ер юзасининг қуруқлик майдонларини 
100 % деб оладиган бўлсак, унинг 20 % га яқин қисмини ташкил этади. 
Доимий музлаб ётган жойларда музлаб ётган жисмларнинг чуқурлиги бир 
неча метрдан, 600 м гача бўлган чуқурликни қамраб олиши мумкин. 
Қиши совуқ, ҳамда давомли тарзда кузатиладиган, қор кам ёғиб, ёзи 
қисқа вақтда тугайдиган ҳудудлар бўйлаб музлаб ётган грунт қарийиб 
эримасдан узоқ вақт барқарор музлаган ҳолатда туради. Аксинча ёзи 
нисбатан давомли ва илиқ кечувчи худудларда доимий музлаб ётган 
жинсларнинг устки қисми эрийди ва ўзгариб турувчи қатлам юзага келади. 
Ёз фаслида эриган қатлам, қишги совуқлар таъсирида қайтадан музлайди. 
Айнан шу жараён туфайли доимий музлоқ ерлар бўйлаб бирқанча табиий 
географик жараёнлар юз беради. 
И.С.Шукин абадий тўнглоқ ерларда юз берадиган табиий географик 
жараёнлар ва улар билан боғлиқ равишда хосил бўлувчи рельеф 
формаларини келиб чиқишига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганади: 
- кучли совуқ туфайли, қор қоплами юпқа бўлган худудларда грунт 
турли кўрсатгичдаги чуқурликлар бўйлаб музлайди ва натижада ёрилиб 
кетади. Ушбу ёриқлар турли ўлчам (кенглиги ва чуқурлиги бўйича) ва 
кўринишга эга бўлади. Ушбу ёриқлар юза қисмида 1-3 см (И.С.Шукин-1964) 
кенгликни ташкил этган ҳолда, бу кўрсаткич қуйига томон табора қисқара 
боради. Маълум чуқурликка етгач ёриқлар табора торая бориб, ниҳоят 
тугайди. Йилнинг илиқ фасллари келгач музлаган грунт, қор қопламининг 
эриши, атмосфера ёғинларининг тўпланиши туфайли ушбу ёриқлар сувга 
тўлади. Йилнинг совуқ фасллари бошлангач, ушбу ёриқларда тўпланган сув 
музлайди ва у табора кенгайиб, юқорига томон бўртиб кўтарила боради. 
Ушбу муз шакллари кесмада понага ўхшаш бўлганлиги сабабли, музлик 
поналали деб аталади. Музлик поналари йиллар ўтиши билан табора 
кенгайиб, бу кўрсаткич бир неча метрга етиши мумкин. 

---

70 
- абадий музлаган ерларда грунтнинг қабариб, гумбазсимон шаклга 
кириши. Дарё террасалари, поймалари, кўл сохиллари, ер ости сувининг 
юзага яқин ётган жойлари, ёни уларнинг тўғридан-тўғри булоқлар шаклида 
юзага чиқиш нуқталари ёки ботқоқлашган пастқамликлари грунтнинг қаттиқ 
совуқ туфайли музлаши натижасида, ер юзасида гумбазсимон кўтарилган 
рельеф шакллари юзага келади. Уларнинг шаклланиш жараёни 
лакколитларнинг юзага келиш жараёнини эслатади. Лакколитлар табиатда 
вулканик жараёнлар билан узвий боғлиқ ҳолда юз берган ҳолда, грунт 
сувининг музлаши туфайли ер юзасида гумбазсимон рельеф формаларини 
ташкил этиши эса, лакколитларга қиёсан гидролакколитлар дея аталади. 
Демак, гидролакколитлар ичида муз ёки музлаган жинслардан иборат ядро 
мавжуд бўлган кўп йиллик дўнгликлардир.