Ўқув қўлланма

Музликлар билан боғлиқ ҳолда шаклланадиган табиий географик 
жараёнлар. 
Ер шарининг 11 % га яқин қисми музликлар билан қопланган. 
Жойлашган ўрни ҳамда айрим табиий географик хусусиятларига кўра улар 
икки географик гуруҳга бўлаинади: материк музликлари ва тоғ музликлари. 
Материк музликлари билан боғлиқ ҳолда шаклланган табиий 
географик жараёнлар 
Материк музликлари ер шарининг манфий ҳароратга эга бўлган ҳар 
иккала қутбий қисмида шаклланган бўлиб, улар музлик қалқонлари, деб ҳам 
юритилади. Материк музликларининг чекка қисмларида ҳарорат жуда паст 
бўлганлиги учун грунт қатлами доимий равишда музлаб ётади. Шу боисдан 
бундай худудларни доимий музликлар, муттасил музлаб ётувчи ерлар деб 
юритилади. Доимий музлаб ётувчи ерларнинг юза қисми гарчанд йилнинг 
илиқ фаслларида бир-неча ўн см дан бир неча м гача эрисада, грунтнинг қуйи 
қисми доимо музлаган ҳолда кузатилади. 
Материк музликлари асосан қор ёғиши ва қисман атмосферадаги 
намлик ҳисобига тўйиниб, ҳажми ошади. Ҳосил бўлган муз қатлами 
рельефнинг 
ҳолатига 
кўра 
эгилиб 
букилувчанлик, 
силжиб 
харакатланувчанлик, ҳаво ҳароратининг кўрсатгичи мусбат ҳолатга етганда 
эса эрувчанлик, ҳамда аксинча ҳарорат манфий даражага етганда 
қаттиқлашиш хусусиятига эгадир. Материк музликларининг мана шундай 
хусусиятлари асосида турли жараёнлар вужудга келади. Биз уларни алоҳида 
тарзда кўриб чиқишни лозим деб билдик. 
 
 
 

---

68 
Материк музликларининг харакати туфайли юзага келувчи 
табиий географик жараёнлар ва рельеф формалари.
Материклар ўз оғирлик кучи туфайли силжиб харакатланади. Ер 
юзаси 1
0
қияликка эга бўлган худудларда шаклланган 60-65 м қалинликдаги 
муз массаси силжиб харакатланишга тушади. Қиялик ортиб борган сари, муз 
массасининг қалинлиги кўрсатилган даражада бўлиши шарт эмас. Масалан, 
45
0
қияликдаги хосил бўлган 1,5-2 м қалинликдаги музлик ҳам силжиш 
хусусиятига эга. Айнан шу харакат бирқанча табиий географик 
жараёнларнинг шаклланишига асос бўла олади. Улар қуйидагилардан иборат: 
Типик музлик қатламлари ниҳоятда катта, шакли эса ўша жойнинг 
рельефига боғлиқ бўлмаган ҳолда, уст қисми ясси дўнг бўлади. Музлик 
қалинлаша боргани сари қиялик томонга харакатга келади. 
Тарос. Муз юзасининг харакатланиши давомида тартибсиз, нотекис 
харакатга келиши. Тарослар туфайли музликларнинг ўрта қисмида жуда 
катта босим вужудга келиб, юзасининг баландлиги 10 м, баъзи холатларда 
ундан ҳам юқори бўлган муз қатламлари, юқори қисми қиррадор, баъзан 
бирмунча ётиқ, тик ёнбағирли муз дўнгликлари вужудга келади. Таросли 
далалар ўнлаб, баъзан юзлаб км ларга чўзилиб кетади. Шу боисдан тарослар 
бўйлаб харакатланиш жуда қийинлашади. Тарослар музликнинг харакатига 
муносиб равишда қисқа муддатлар ичида ҳам шаклини ўзгартириб туриши 
мумкин.