ЎҚув қЎлланма ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви

1
Statistical Handbook of Japan- 1996. P.146
2
Kubota A. The Political Influence of the Japanese Higher civil service// Japan Quarterly – Tokyo. V.28.1981. № 1 Р.46
3
Конституции зарубежных государств. – М.: Изд-во “БЕК”, 1996. 
4
Иванов В. П. Реформирование государственной службы: вопросы и перспективы. //Журнал российского права, №5, 
2003, стр. 4.

---

123
ДАВЛАТ ХИЗМАТИ
мансабдор шахслар меҳнатига ҳақ тўлаш тўғрисидаги қонун ва Ўзини-ўзи мудофаа қилиш агентлиги 
хизматчилари меҳнатига ҳақ тўлаш тўғрисидаги қонун билан белгиланади. Давлат хизматчиларига мукофот 
бериш Ходимлар хизмати бўйича кенгаш назорати остидадир. Кенгаш лавозимга маошлар тизимини 
ўзгартиш тўғрисидаги қонунларга ўзгартиш лойиҳаларини парламентга киритади.
Давлат хизматчиси лавозимга тўланадиган маошдан ташқари турли устама ҳақлар – мукофотлар, 
шаҳарда ишлагани учун устама ҳақ, уй хўжалиги учун устама ҳақ, хизматдан ташқари иш учун ҳақ, дам 
олиш кунларида ишлаганлиги учун ҳақ, шимолий ҳудудларда ишлаганлиги учун устама ҳақ, кўп сонли 
“тармоқларга оид” устама ҳақлар (масалан, мажбурий таълим соҳасида ишловчи ўқитувчиларга) олади.
“Оддий хизмат” ходимларининг олий туркумини маъмурий иш учун маош оладиган шахслар ташкил 
этади. Бу туркумга котибият иши ва махсус касбий билимларни талаб қиладиган меҳнат билан шуғулланувчи 
амалдорлар киради.
Марказий маъмурий аппаратдаги асосий лавозимларни япон бюрократияси элитасидан ташкил 
топган дастлабки уч даража амалдорлари эгаллаган. Булар департаментлар, бўлимлар ва секцияларнинг 
бошлиқлари, маслаҳатчилар, агентликлар директорлари, вазирларнинг доимий ўринбосарларидир (сўнгги 
атама инглиз маъмурий тизимига мос тарзда ишлатилади).
Давлат хизматида Япония учун хусусиятли бўлган “умрбод ёлланиш”
1
тизими амалдадир, бу тизим 
ёллаш бўйича ишга кирган шахсни айнан бир ташкилотда узоқ вақт (нафақага кетгунга қадар) ишлашини 
кўзда тутади. Шу аснода хизматчининг лавозими ва маош ҳажми узлуксиз иш стажига боғлиқ қилиб қўйилади. 
Япониядаги “умрбод ёлланиш” тизими
2
билан боғлиқ давлат хизматининг хусусиятли жиҳатларидан бири 
бу – амалдорнинг ўзи ишлаётган идора ичида тез-тез (2–3 йилда бир бор) жой алмаштиргани ҳолда 
идоралараро кўчиб юришнинг йўқлигидир.
Япон давлат хизматининг яна бир муҳим ўзига хосликларидан бири – элитаризм руҳи, анъанага кўра 
амалдорлар иззатининг сақланишидир. Бу жиҳат ўтган аср охириданоқ маълум бўлиб келган “кенсон мимпи” 
ёндашувида (“амалдорлар – иззатга, халқ – нафратга лойиқ”) ўз аксини топган. Сўнгги вақтда маъмурий 
аппаратда кадрлар айланиши устидан Либерал-демократик партиянинг қатъий назорат қилиши жиҳати 
ҳам кўзга ташлана бошлади. ЛДП билан алоқаси бўлмаган шахснинг департамент бошлиғи даражасидан 
юқори кўтарилиш имкони йўқ.
Япония сўнгги йилларда, энг аввало, иқтисодий соҳада эришаётган сезиларли муваффақиятларни 
японча давлат-сиёсий модели таҳлили билан банд бўлган олимлар муқаррар равишда ушбу давлатдаги 
бюрократик аппаратнинг самарали амал қилиши билан боғламоқдалар. Масалан, Гарвард университети 
социология профессори Э.Вогел ўзининг “Япония биринчи ўринда. Америка учун сабоқ” китобида унинг 
фикрига кўра америкача бюрократияга етишмайдиган жиҳатларга – юксак малака, ворислилик, масъулиятни 
чуқур ҳис қилишга япон амалдорлари эга деб кўрсатади.
Японча бюрократиянинг мислсиз ва бетакрорлиги энг аввало миллий хусусиятнинг (меҳнатсеварлик, 
жамоавийлик, обрў олдида бош эгиш, шахслараро муносабатларни уйғунлаштиришга эҳтиёж, ўз-ўзини 
такомиллаштиришга интилиш ва ҳ.к.) ўзига хослигига таъсир кўрсатган японча маданиятнинг ўзига хослиги 
билан изоҳланади.
Давлат хизматига тайинлаш танлов имтиҳонлари асосида ўтказилади. Япон Конституцияси давлат 
хизматига фуқаролар кириши учун тенг ҳуқуққа эга эканлиги тамойилини мустаҳкамлаган. Давлат 
хизматчилари тўғрисидаги қонун (33-модда) давлат хизматига танлаш номзоднинг шахсий кўрсатган 
хизматлари, унинг касбий тайёргарлиги ва ишчанлик сифатларига мос равишда амалга оширилишини, бу 
жиҳатлар танлов имтиҳонлари орқали аниқланиши лозимлигини кўрсатади.
3
1
http://www.allbest.ru/
2
Базилевский И. А. Вопросы государственной службы Японии.//Бюллетень Министерства юстиции РФ, № 6, 1999.
3
Закон о государственных публичных должностных лицах (№ 120 - 1947 г.) // Государственная служба в странах основных 
правовых систем мира. Нормативные ак-ты / Под ред. А.А. Демина.– М., 2001. С. 517.

---

124
V БОБ. ДАВЛАТ ХИЗМАТИ СО
ҲАСИДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА
Амалда раҳбарлик лавозимларини фақат олий маълумотга эга шахслар эгаллаши мумкин. Япон 
бюрократик элитаси вакилларининг аксарияти айнан бир ўқув муассасасини битиради. Одатда булар Токио 
университети юридик факультетини битириб чиққан кишилардир. Умумий “талабалик ўтмиши” япон элитаси 
психологик қарашлари ўхшашлигини янада кучайтиради.
Давлат хизматига кириш учун имтиҳонларга фақат япон фуқаролари кириш ҳуқуқига эга. Давлат 
хизматининг айрим махсус турлари учун қўшимча чекланишлар ўрнатилиши мумкин. Масалан, чет эллик 
фуқаро билан никоҳда турган шахс Ташқи ишлар вазирлиги (ТИВ) ходими бўла олмайди.
XIX асрнинг охирида жорий этилган давлат хизматига қабул қилиш имтиҳонлари тизими ҳозирга қадар 
жиддий ўзгаришларсиз сақланиб келмоқда. Имтиҳонлар ёзма ёки оғзаки бўлиши мумкин. Жисмоний 
тайёргарлик бўйича имтиҳонлар ўтказишга, махсус кўникмаларни баҳолашга йўл қўйилади.
Танлов имтиҳонлари “очиқ эшиклар” тамойили бўйича ўтказилади. Уларнинг ўтказилиш вақти ва жойи 
оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади.
Аксарият давлат муасссасалари учун давлат имтиҳонларининг мазмуни ўхшашдир. Фақат айрим 
вазирликларгина ўзларининг ёзма ва оғзаки имтиҳонларини тайёрлайди. Булар орасида япон ТИВ ҳам 
мавжуд. Дипломат лавозимига номзодлар (уларнинг ёши 20дан кам ва 28дан юқори бўлмаслиги лозим) 
июнь ойида уч-тўрт кун ичида қуйидаги фанлар: япон Конституцияси, халқаро ҳуқуқ, иқтисодий назария, 
дипломатия тарихи ва чет тилидан имтиҳон топширадилар. Бундан ташқари даъвогар ўз хоҳишига кўра 
маъмурий ёки хусусий ҳуқуқни ҳамда пул-молия муносабатларининг қисмларидан бирини танлайди. 
Шунингдек, номзодларнинг турли фикрлар моҳиятини тез англаб олиш, ўз ёндашувини ишлаб чиқиш, ўз 
қарашини баён қилишда ишончли далиллардан фойдалана олиши салоҳиятларини аниқлаш мақсадида 
гуруҳли мунозара кўринишида “умумий имтиҳон” ўтказилади.
1
Имтиҳонларда олинган баллар сони ҳар бир имтиҳондан ўтувчига бериладиган ва йил давомида кучини 
сақлайдиган имтиҳон варақасига киритилади.
Лавозимда кўтарилиш ҳам танлов имтиҳонлари орқали кечади. Давлат хизматида банд бўлган ҳар бир 
шахс расман лавозимда кўтарилишнинг тенг ҳуқуқига эга (Давлат хизматчилари тўғрисидаги қонуннинг 
37-моддаси). Айни вақтда Ходимлар билан ишлаш кенгашига у ёки бу лавозимга даъвогарлар учун қўшимча 
чекловчи талаблар қўйиш ва олдинги хизмат фаолияти кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда танлов бўйича 
имтиҳонларни ўзгартиш ҳуқуқи берилган. Даражани кўтариш учун ҳар йили ўтказиладиган имтиҳонларга 
барча хоҳловчилар кириши мумкин. Анъанага кўра бундай имтиҳонларда танлов жуда катта (бир ўринга 
25-40 киши бўлиши мумкин). Имтиҳонни муваффақиятли топшириш ўз-ўзидан лавозимни эгаллашга олиб 
Имтиҳонларни ташкил этиш Ходимлар иши бўйича кенгашга юклатилган. Танлов ва ходимлардан 
фойдаланиш бошқармаси таркибида махсус имтиҳон бўлими ва тўрт бош имтиҳон олувчилар мавжуд. 
Кенгаш ўз қоидалари билан илк бор ишга кирувчилар учун қўшимча талаблар жорий этиши, лавозимда 
кўтарилишга даъвогарлар учун эса уларнинг олдинги хизмат фаолиятлари натижалари асосида танлов 
йўли билан имтиҳондан ўтувчилар доирасини торайтириши мумкин.
Хизматга илк бор кираётганлар учун имтиҳонлар учта алоҳида гуруҳлар бўйича: