ЎҚув адабиёти овқатланиш

Алоҳида аҳоли гуруҳларининг овқатланиши

Соғлом одамнинг овқатланишини меъёрлаштириш ва ташкил этиш жинсий ва ёшга оид даражалашга эга бўлади. Инсон бутун умри давомида организмнинг ўсиши, ривожланиши ва қариши жараёнларида ўзгариб турадиган физиологик эҳтиёжларига мос овқатланиши керак. Турли ёшдаги болалар (саккизта ёш гуруҳи), меҳнатга лаёқатли эркаклар ва аёллар (учта ёш гуруҳи), ҳомиладор ва бола эмизувчи аёллар, қарияларнинг рационларини тузишга бўлган алоҳида талаблар ишлаб чиқилган.

Овқатланиш ҳақидаги фаннинг бемор одам овқатланишига бағишланган алоҳида бўлими – диетология (парҳезшунослик)дир. Парҳез овқатланиши ташкил этилишининг қоидалари ва усуллари носоғлом организмнинг ўзига хос эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган.

1. Болалар овқатланиши

Болалар овқатланишининг физиологик меъёрлари уларнинг ёшларига боғлиқ ҳолда ҳисобланган (5.5-жадвал). Ҳозирги вақтда болаларнинг саккизта ёш гуруҳлари ажратилади, уларнинг овқатланиши эса қувватий қиймати ва 25 та нутриентлар бўйича меъёрланади. Қўшимча равишда олти ёшдаги ўқувчилар гуруҳи ажратилади, 11 ёшдан бошлаб эса овқатланиш меъёрларининг жинсий даражаланиши киритилади.

Чақалоқлар ҳаётининг биринчи йилидаги овқатланиш нисбатан каттароқ ёшдаги болалар овқатланишидан микронутриентлар борасида салмоқли фарқ қилади: 6 ойгача рациондаги асосий қувват улушини ёғлар ташкил этади (рацион қувватий қийматининг 79 ... 45 %). Бола ҳаётининг биринчи йили охирлаб қолгандагина оқсиллар, ёғлар ва углеводлар нисбати катта ёшли организмнинг эҳтёжларига нисбатан яқинроқ пропорцияга келади (14 : 31 : 55).
5.5-жадвал

Турли ёш гуруҳларидаги бола аҳолининг озуқа моддалари ва қувватга бўлган физиологик эҳтиёжининг суткалик меъёри

Ёш (жинс)	Қувват ккал	Оқсиллар, г		Ёғлар, г	Угле- вод- лар, г	Минерал моддалар, мг
		жами	ш.ж. ҳайв он			Кал- ций	Фос- фор	Маг- ний	Те- мир	Рух	Йо д
0...3 ой*	115^1	2,2	2,2	6,5 (0,7)^2	13	400	300	55	4	3	0,0 4
4...6 ой	115^1	2,6	2,5	6,0 (0,7)^2	13	500	400	60	7	3	0,0 4
7...12 ой	110^1	2,9	2,3	5,5 (0,7)^2	13	600	500	70	10	4	0,0 5
1..3 ёш	1540	53	37	53	212	800	800	150	10	5	0,0 6
4...6 ёш	1970	68	44	68	272	900	1350	200	10	8	0,0 7
6 ёш, ўқувчи- лар	2000	69	45	67	285	1000	1500	250	12	10	0,0 8
7...10 ёш	2350	77	46	79	335	1100	1650	250	12	10	0,1 0
11...13 (ўғил бола-лар)	2750	90	54	92	390	1200	1800	300	15	15	0,1 0
11...13 (қизча- лар)	2500	82	49	84	355	1200	1800	300	18	12	0,1 0
11...13 (ўсмир- лар)	3000	98	59	100	425	1200	1800	300	15	15	0,1 3
11...13 (қизлар)	2600	90	54	90	360	1200	1800	300	18	12	0,1 3

(5.5-жадвалнинг давоми)

Витаминлар											Мис^3, мг		Мар- га- нец^3, мг		Фтор^3, мкг		Хром^3, мкг		Мо- либ- ден^3 мкг
С, мг	А, мкг рет. экв.	Е, мг	D, мкг	^В1^, мг	^В2^, мг	^В6^, мг	Ни- а- цин, мг	Фо- лат, мкг	^В12^, мкг
30	400	3	10	0,3	0,4	0,4	5	40	0,3	0,4 ... 0,6		0,3 ... 0,6		0,1 ... 0,5		14 ... 40		15 ... 30
35	400	3	10	0,4	0,5	0,5	6	40	0,4	0,4 ... 0,6		0,3 ... 0,6		0,1 ... 0,5		14 ... 40		15 ... 30
40	400	4	10	0,5	0,6	0,6	7	60	0,5	0,6 ... 0,7		0,6 ... 1,0		0,2 ... 1,0		20 ... 60		20 ... 40
45	450	5	10	0,8	0,9	0,9	10	100	1,0	0,7 ... 1,0		1,0 ... 1,5		0,5 ... 1,5		20... 80		25 ... 50

50	500	7	2,5	0,9	1,0	1,3	11	200	1,5	1,0 ... 1,5	1,5 ... 2,0	1,0 ... 2,5	30 ... 120	30 ... 75
60	500	10	2,5	1,0	1,2	1,3	13	200	2,0	1,0 ... 1,5	1,5 ... 2,0	1,0 ... 2,5	30 ... 120	30 ... 75
60	700	10	2,5	1,2	1,4	1,6	15	200	3,0	1 ... 2	2 ... 3	1,5 ... 2,5	50 ... 200	50 ... 190
70	1000	12	2,5	1,4	1,7	1,8	18	200	3,0	1,5 ... 2,5	2 ... 5	1,5 ... 2,5	50 ... 200	75 ... 250
70	800	10	2,5	1,3	1,5	1,6	17	200	3,0	1,5 ... 2,5	2 ... 5	1,5 ... 2,5	50 ... 200	75 ... 250
70	1000	15	2,5	1,5	1,8	2,0	20	200	3,0	1,5 ... 2,5	2 ... 5	1,5 ... 2,5	50 ... 200	75 ... 250
70	800	12	2,5	1,3	1,5	1,6	17	200	1,0	1,5 ... 2,5	2 ... 5	1,5 ... 2,5	50 ... 200	75 ... 250

¹ Болалар хаётининг биринчи йилида қувватга, оқсилга, ёғларга ва углеводларга бўлган эҳтиёжи тана массасининг г/кг ҳисобида берилган; ² линол кислотасига бўлган эҳтиёж (тана массасининг г/кг ҳисобида); ³ истеъмолнинг хавфсиз даражаси
——————————————————————————————
Болалар овқатланишининг физиологик меъёрларини бажариш унинг рационаллигини таъминлаш, боланинг уйғун ўсиши ва ривожланишининг зарурий шарти бўлиб, унинг иммунитетини ва яшаш муҳитининг зарарли омилларига нисбатан мослаша олиш имкониятларини оширади.
Овқатланишни ташкил этиш бола хаётининг биринчи йилида ва гўдаклик ёшида (уч ёшгача) алоҳида эътиборни талаб қилади. Кўкрак сути билан эмизиб боқишни ташвиқот қилишга қаратилган мажмуавий тиббий ва ижтимоий тадбирларни ўтказиш
лозим. Она сути боладаги модда алмашинувининг ўзига хосликларига тўлиқ мос келади ва унинг хаётини
4 ойи мобайнидаги овқатланиш рационининг энг тўлақонли маҳсулоти ҳисобланади. Кўкрак сути билан (табиий) овқатлантириш боланинг ўсишига, ривожланишига, иммунологик резистентлигига, ақлий потенциалига, феъл-атвори ва руҳий реакцияларига,
заковатига ижобий таъсир қилади. Она сутининг энг муҳим фазилатларига қуйидагилар киради:

• 
  озуқа моддаларининг оптимал ва мувозанатлашган даражаси;
  
• 
  озуқа моддаларининг юқори даражадаги сўрилиши;
  
• 
  биологик фаол моддалар ва ҳимояловчи омиллар (ферментлар, гормонлар, иммуноглобулинлар, лактоферринлар, лейкоцитлар ва бошқалар) кўлами кенглиги;
  
• 
  ичак микрофлорасига ижобий (пробиотик) таъсир кўрсатиши;
  
• 
  осмоляллик пастлиги (буйраклар ва энтероцитлар мембраналарига юклама тушириши пастлиги);
  
• 
  стериллиги (меъёрида);
  
• 
  оптимал ҳарорати (она танасиники билан тенглиги).
  

Она сутининг шубҳасиз афзаллигига қарамай, бола ўсиши ва ривожлана бориши сари (3 ... 4 ёшликдан бошлаб) унинг рационига “қўшимча овқат” атамаси билан ифодаланувчи бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари ва таомларини ҳам киритиб бориш эҳтиёжи туғилади. Қўшимча овқатнинг киритилиши нафақат боланинг бир ҳил нутриентлар (темир, витаминлар)га эҳтиёжи ошганлиги билан боғлиқ бўлибгина қолмай, балки ўсимлик компонентлари (ўсимлик оқсиллари, овқат толалари, ёғлар, микроэлементлар)нинг тушиши ва овқат ҳазм қилиш тизими, чайнов аппаратини машқ қилдириш ва ичакларнинг мотор фаоллигини кучайтириш зарурати билан ҳам ифодаланади. Бола рационига турли маҳсулотларни киритиш чақалоқнинг физиологик-биокимёвий ўзига хосликлари билан аниқланади (5.6-жадвал).
5.6-жадвал