Устама сарфлар ҳисоби

Ишлаб чиқариш бўлинмаси	Х
48000 сўм
Ишлаб чиқариш бўлинмаси	Y	42000сўм
Ишлаб чиқариш бўлинмаси	Z	30000 сўм
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси	1	14040 сўм
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси	2	18000 сўм
Жами		152040 сўм

Шартли мисол давоми

Хизмат кўрсатиш бўлинмаларининг харажатлари қуйдаги тартибда тақсимланади, % ҳисобида:

Тақсимот жараёни	Ишлаб чиқариш бўлинмаси			Хизмат кўрсатиш бўлинмаси
	Х	Y	Z	1	2
ХКБ-1	20	40	30	-	10
ХКБ-2	40	20	20	20	-

Устама харажатларни тўғри тақсимлаш усули

Тўғри усул жуда кенг қўлланилади. Бунда бир бўлинмани иккинчисига кўрсатилган хизматлари инобатга олинмайди. Хизмат кўрсатишнинг барча харажатлари тўғри асосий цехлар харажатларига ҳисобдан чиқарилади.

Кўрсаткичлар	Ишлаб чиқариш бўлинмаси			Хизмат кўрсатиш бўлинмаси		Жами
	Х	Y	Z	1	2
Тақсимланадиган устама харажатлар	48000	42000	30000	14040	18000	152040
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш	3120(2/9)	6240(4/9)	4680(3/9)	(14040)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш	9000(4/8)	4500(2/8)	4500(2/8)		(18000)
Тақсимланган устама харажатлар	60120	52740	39180	0	0	152040

Устама харажатларни тақсимлашнинг қадамли усули:

Тақсимлаш цикли энг кенг хизмат кўрсатиб, кам хизмат истеъмол қилган цехдан бошланади. Бу цехнинг харажатлари ёрдамчи ва ишлаб чиқариш цехлари ўртасида тақсимланади. Сўнгра кейинги ёрдамчи цех олинади ва шундай босқичма – босқич тақсимот амалга оширилади. Тақсимот энг кам хизмат кўрсатган цехнинг харажатларини тақсимлаш билан тамомланади.

Тақсимот жараёни	Ишлаб чиқариш бўлинмаси			Хизмат кўрсатиш бўлинмаси		Жами
	Х	Y	Z	1	2
Тақсимланадиган устама харажатлар	48000	42000	30000	14040	18000	152040
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш	7200(40%)	3600(20%)	3600(20%)	3600(20%)	(18000)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш	3920(2/9)	7840(4/9)	5880(3/9)	(17640)
Тақсимланган устама харажатлар	59120	53440	39480	0	0	152040

Қайта тақсимлаш усули

Бу усулга асосан хизмат кўрсатиш бўлинмасининг харажатлари объектлар ўртасида тақсимланмай қолган сумманинг миқдори арзимаган бирликка тенг бўлгунча тақсимланиб борилади.

Тақсимот жараёни	Ишлаб чиқариш бўлинмаси			Хизмат кўрсатиш бўлинмаси		Жами
	Х	Y	Z	1	2
Тақсимланадиган устама харажатлар	48000	42000	30000	14040	18000	152040
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш	2808(20%)	5616(40%)	4212(30%)	(14040)	1404(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш	7760(40%)	3881(20%)	3881(20%)	3881(20%)	(19404)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш	776(20%)	1552(40%)	1165(30%)	(3881)	388(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш	154(40%)	78(20%)	78(20%)	78(20%)	(388)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш	16(20%)	31(40%)	23(30%)	(78)	8(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш	4 (40%)	2(20%)	2(20%)
Тақсимланган устама харажатлар	59520	53160	39360	0	0	152040

Чизиқли тенгламалар тизими усули

Чизиқли тенгламалар тизими усули тўғри, босқичли ва қайта тақсимлаш усулларига нисбаттан хам аниқроқ усул ҳисобланади. Бу усулни қўллаш учун аввал тенгламалар тизимини тузиб чиқилади. Айтайлик:

Х-биринчи хизмат кўрсатувчи бўлинманинг ялпи устама харажатлари

Y-иккинчи хизмат кўрсатувчи бўлинманинг ялпи устама харажатлари

Бундай биринчи ва иккинчи хизмат кўрсатувчи бўлинмаларга тўғри келувчи ялпи устама харажатлар қуйдаги тенгламада ўз аксини топади:

 Х= 14040+0,2Y

 Y=18000+0,1х

 Тенгламани қуйдаги ҳолатга келтирамиз:

 Х-0,2Y=14040

 -0,1х+Y=18000

Чизиқли тенгламалар тизими усули

Биринчи тенгламани бешга кўпайтирамиз:

 5х-Y=70200

 0,1х+Y=18000

Тенгламани кўшиб қуйдаги натижага эга бўламиз:

4,9х = 88200

х= 18000

Х га тегишли суммани аввалги тенгламага қўшамиз:

Y= 18000+0,1*18000

Y= 18000+1800

Y= 19800

Энди Х ва Y га тегишли устама харажат суммасини ишлаб чиқариш бўлинмалари ўртасида белгиланган улушларда тақсимлаб чиқамиз.

Тақсимлаш жараёни	Ишлаб чиқариш бўлинмаси			Жами
	Х	Y	Z
Тақсимланадиган устама харажатлар	48000	42000	30000	120000
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш (18000 сўм)	3600(20%)	7200(40%)	5400(30%)	16200
ХКБ-2инг харажатларини тақсимлаш (19800 сўм)	7920(40%)	3960(20%)	3960(20%)	15840
Тақсимланган устама харажатлар	59520	53160	39360	152040

Устама харажатлари тўлиқсиз ёки ортиқча тақсимлаш

Йиллик устама харажатлар асосида ҳисоблаб топилган ставкалар бўйича маҳсулотларга тақсимланган харажатлар ҳақиқатдаги устама харажатлар суммасидан фарқ қилиши мумкун.

Бу ҳолатни қуйдаги маълумотлар асосида кўриб чиқамиз.

А) режалаштирилган йиллик устама харажатлар – 200000 сўм

Б) режалаштирилган ишлаб чиқариш ҳажми – 100000 ишчи соат

В) ҳисобланган устама харажатларни тақсимлаш ставкаси

Фараз қиламиз ҳақиқатдаги устама харажатлар 200000 сўмни ташкил қилади, яъни режалаштирилган сумма билан мос тушади. Аммо ҳақиқатдаги йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 90000 ишчи соатларини ташкил қилди. Бу ҳолатда маҳсулотга 200000 сўм эмас, балки 180000 сўм (90000 Х 2 сўм) олиб борилади. Натижада 20000 сўмлик устама харажатлар тақсимланмай қолди.

Устама харажатлари тўлиқсиз ёки ортиқча тақсимлаш

Энди бошқача ҳолатни кўриб чиқамиз. Йил якунига кўра ҳақиқатдаги устама харажатлар суммаси 200000 сўм ўрнига 195000 сўмни ташкил қилди. Ҳақиқатдаги ишлаб чиқариш ҳажми эса 100000 ишчи соатларини ташкил қилиб, режалаштирилган миқдор билан мос тушди. Бу ҳолда маҳсулотда ҳақиқатда ишланган соатлардан келиб чиқиб, 200000 (100000 x 2 сўм) устама харажатларни олиб бориш лозим. Бу режалаштирилган суммалардан 5000 сўмлик кўп дегани.

Демак, ҳисоб-китоблар шуни кўрсатиб турибдики, агар ишлаб чиқариш ҳажмлари ва устама харажатлар суммаси меёрий ставкани аниқлашда ҳисобга олинган кўрсаткичлардан фарқ қилса, устама харажатларни тўлиқсиз, ёки ортиқча тақсимланиши ҳолатлари юз бериши мумкин.

Эътиборингиз учун
ташаккур!!!