Хизмат кўрсатиш бўлинмаларининг харажатлари қуйдаги тартибда тақсимланади, % ҳисобида:
Тақсимот жараёни
Ишлаб чиқариш бўлинмаси
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси
Х
Y
Z
1
2
ХКБ-1
20
40
30
-
10
ХКБ-2
40
20
20
20
-
Устама харажатларни тўғри тақсимлаш усули
Тўғри усул жуда кенг қўлланилади. Бунда бир бўлинмани иккинчисига кўрсатилган хизматлари инобатга олинмайди. Хизмат кўрсатишнинг барча харажатлари тўғри асосий цехлар харажатларига ҳисобдан чиқарилади.
Кўрсаткичлар
Ишлаб чиқариш бўлинмаси
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси
Жами
Х
Y
Z
1
2
Тақсимланадиган устама харажатлар
48000
42000
30000
14040
18000
152040
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш
3120(2/9)
6240(4/9)
4680(3/9)
(14040)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш
9000(4/8)
4500(2/8)
4500(2/8)
(18000)
Тақсимланган устама харажатлар
60120
52740
39180
0
0
152040
Устама харажатларни тақсимлашнинг қадамли усули:
Тақсимлаш цикли энг кенг хизмат кўрсатиб, кам хизмат истеъмол қилган цехдан бошланади. Бу цехнинг харажатлари ёрдамчи ва ишлаб чиқариш цехлари ўртасида тақсимланади. Сўнгра кейинги ёрдамчи цех олинади ва шундай босқичма – босқич тақсимот амалга оширилади. Тақсимот энг кам хизмат кўрсатган цехнинг харажатларини тақсимлаш билан тамомланади.
Тақсимот жараёни
Ишлаб чиқариш бўлинмаси
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси
Жами
Х
Y
Z
1
2
Тақсимланадиган устама харажатлар
48000
42000
30000
14040
18000
152040
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш
7200(40%)
3600(20%)
3600(20%)
3600(20%)
(18000)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш
3920(2/9)
7840(4/9)
5880(3/9)
(17640)
Тақсимланган устама харажатлар
59120
53440
39480
0
0
152040
Қайта тақсимлаш усули
Бу усулга асосан хизмат кўрсатиш бўлинмасининг харажатлари объектлар ўртасида тақсимланмай қолган сумманинг миқдори арзимаган бирликка тенг бўлгунча тақсимланиб борилади.
Тақсимот жараёни
Ишлаб чиқариш бўлинмаси
Хизмат кўрсатиш бўлинмаси
Жами
Х
Y
Z
1
2
Тақсимланадиган устама харажатлар
48000
42000
30000
14040
18000
152040
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш
2808(20%)
5616(40%)
4212(30%)
(14040)
1404(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш
7760(40%)
3881(20%)
3881(20%)
3881(20%)
(19404)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш
776(20%)
1552(40%)
1165(30%)
(3881)
388(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш
154(40%)
78(20%)
78(20%)
78(20%)
(388)
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш
16(20%)
31(40%)
23(30%)
(78)
8(10%)
ХКБ-2нинг харажатларини тақсимлаш
4 (40%)
2(20%)
2(20%)
Тақсимланган устама харажатлар
59520
53160
39360
0
0
152040
Чизиқли тенгламалар тизими усули
Чизиқли тенгламалар тизими усули тўғри, босқичли ва қайта тақсимлаш усулларига нисбаттан хам аниқроқ усул ҳисобланади. Бу усулни қўллаш учун аввал тенгламалар тизимини тузиб чиқилади. Айтайлик:
Х-биринчи хизмат кўрсатувчи бўлинманинг ялпи устама харажатлари
Y-иккинчи хизмат кўрсатувчи бўлинманинг ялпи устама харажатлари
Бундай биринчи ва иккинчи хизмат кўрсатувчи бўлинмаларга тўғри келувчи ялпи устама харажатлар қуйдаги тенгламада ўз аксини топади:
Х= 14040+0,2Y
Y=18000+0,1х
Тенгламани қуйдаги ҳолатга келтирамиз:
Х-0,2Y=14040
-0,1х+Y=18000
Чизиқли тенгламалар тизими усули
Биринчи тенгламани бешга кўпайтирамиз:
5х-Y=70200
0,1х+Y=18000
Тенгламани кўшиб қуйдаги натижага эга бўламиз:
4,9х = 88200
х= 18000
Х га тегишли суммани аввалги тенгламага қўшамиз:
Y= 18000+0,1*18000
Y= 18000+1800
Y= 19800
Энди Х ва Y га тегишли устама харажат суммасини ишлаб чиқариш бўлинмалари ўртасида белгиланган улушларда тақсимлаб чиқамиз.
Тақсимлаш жараёни
Ишлаб чиқариш бўлинмаси
Жами
Х
Y
Z
Тақсимланадиган устама харажатлар
48000
42000
30000
120000
ХКБ-1нинг харажатларини тақсимлаш (18000 сўм)
3600(20%)
7200(40%)
5400(30%)
16200
ХКБ-2инг харажатларини тақсимлаш (19800 сўм)
7920(40%)
3960(20%)
3960(20%)
15840
Тақсимланган устама харажатлар
59520
53160
39360
152040
Устама харажатлари тўлиқсиз ёки ортиқча тақсимлаш
Йиллик устама харажатлар асосида ҳисоблаб топилган ставкалар бўйича маҳсулотларга тақсимланган харажатлар ҳақиқатдаги устама харажатлар суммасидан фарқ қилиши мумкун.
Бу ҳолатни қуйдаги маълумотлар асосида кўриб чиқамиз.
Фараз қиламиз ҳақиқатдаги устама харажатлар 200000 сўмни ташкил қилади, яъни режалаштирилган сумма билан мос тушади. Аммо ҳақиқатдаги йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 90000 ишчи соатларини ташкил қилди. Бу ҳолатда маҳсулотга 200000 сўм эмас, балки 180000 сўм (90000 Х 2 сўм) олиб борилади. Натижада 20000 сўмлик устама харажатлар тақсимланмай қолди.
Устама харажатлари тўлиқсиз ёки ортиқча тақсимлаш
Энди бошқача ҳолатни кўриб чиқамиз. Йил якунига кўра ҳақиқатдаги устама харажатлар суммаси 200000 сўм ўрнига 195000 сўмни ташкил қилди. Ҳақиқатдаги ишлаб чиқариш ҳажми эса 100000 ишчи соатларини ташкил қилиб, режалаштирилган миқдор билан мос тушди. Бу ҳолда маҳсулотда ҳақиқатда ишланган соатлардан келиб чиқиб, 200000 (100000 x 2 сўм) устама харажатларни олиб бориш лозим. Бу режалаштирилган суммалардан 5000 сўмлик кўп дегани.
Демак, ҳисоб-китоблар шуни кўрсатиб турибдики, агар ишлаб чиқариш ҳажмлари ва устама харажатлар суммаси меёрий ставкани аниқлашда ҳисобга олинган кўрсаткичлардан фарқ қилса, устама харажатларни тўлиқсиз, ёки ортиқча тақсимланиши ҳолатлари юз бериши мумкин.
