Usmanov g’iyosiddin murotjonovich abdurauf fitrat adabiy merosini xorijda o’rganilishi va adabiy talqin masalalari

"Sog'lom bola yili" 
deb e'lon qilishni taklif etdi. 
Davlatimiz rahbarining bu taklifi yig'ilganlar tomonidan gulduros qarsaklar bilan 
qo'llab-quvvatlandi
3
. 
XIX asr oxiri —XX asr boshlarida Turkistonda hukm surgan favqulodda 
qoloq 
iqtisodiy, 
ijtimoiy 
va 
madaniy 
sharoitda 
yashagan 
xalqlarni 
ma’rifatlashtirish, jamiyat hayotida ijtimoiy va madaniy islohotlar o‘tkazish hamda 
pirovardida erk va hurriyat g‘oyalarini hayotga tatbiq etish maqsadini o‘z oldiga 
qo‘ygan harakat sifatida tarixiy vaziyat taqozosi bilan vujudga keldi. Bu harakat 
o‘zining shakllanish yo‘lini bosib o‘tar ekan, asr boshlaridan 1917 yil fevral
inqilobiga qadar bo‘lgan birinchi bosqichida nafaqat ma’rifiy, balki ijtimoiy 
harakat sifatida ham uzil-kesil rasmiylashdi. Fevral inqilobining ro‘y berishi va 
chor hokimiyatining falajlanishi bilan u o‘zining pirovard siyosiy maqsadi — 
mustaqil davlatni barpo etish g‘oyasini amalga oshirishga kirishdi. Lekin bu 
harakatning kuchli va birlashgan partiya yo tashkilotga ega bo‘lmaganligi hamda 
xalq ommasini hali uyg‘ota olmaganligi sababli uning mustaqil o‘zbek davlatini 
barpo etish orzusi ro‘yobga chiqmadi. Hali oyoqqa turib ulgurmagan yosh 
sovet davlati Turkiston Muxtoriyat hukumatini go‘daklik paytidayoq majaqlab 
tashladi. 
O‘z oldilariga Turkiston xalqlarining taqdiri uchun muhim ahamiyatga 
molik vazifani qo‘ygan jadidlar 1906 yil yanvarida Peterburgda bo‘lib o‘tgan 
Umumrusiya musulmonlari qurultoyiga o‘z vakillarini yashirincha yuborib, 
Rossiya tasarrufida yashagan boshqa musulmon xalqlar va ularning peshqadam 
arboblari bilan aloqa o‘rnatmoqchi bo‘lganlar. Bu vaqtda o‘zbek jadidlari, Qozon 
tatarlari kabi, har tomonlama shakllangan milliy dasturlariga ega bo‘lgan, lekin 
yaqin kelajakda rus istibdodiga jiddiy zarba berish uchun tayyorgarlik ko‘ra 
boshlagan edilar. Ammo, ularning bu niyatlaridan xabardor bo‘lgan bolsheviklar 
1919 yildagi Osipov qo‘zg‘olonidan keyin ko‘plab jadidlarni qirib tashladilar
4
. O‘z 
3
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 19 fevraldagi PQ-2133-son qarori/ www.lex.uz 
4
N. Karimov.XX asr adabiyoti manzaralari. –Toshkent: O’zbekiston, 2008. –B. 8. 

---

7 
mustabid davlatining dushmani deb bilgan Buxoro amiri ham jadidlarni qirishda 
bolsheviklardan zarracha orqada qolmadi. 
Jadidchilik harakatining paydo bo‘lish va yakunlanish tarixi, shubhasiz, 
faqat shu nuqtalardangina iborat emas. O‘zbekistonning yaratilajak yangi tarixida 
xalqimiz hayotining bu muhim davrini to‘g‘ri va har tomonlama mukammal 
yoritish uchun nafaqat respublikamizning ochiq va yopiq arxivlari, balki, 
birinchi navbatda, Moskvadagi FSB va boshqa arxivlarda saqlanayotgan 
hujjatlarni puxta o‘rganishimiz, ularda mavjud bo‘lgan fakt va ma’lumotlardan 
to‘g‘ri xulosalar chiqara olishimiz lozim. Bunday yangi ma’lumotlarni xorijda 
faoliyat ko‘rsatayotgan olimlarning ishlaridan ham topishimiz mumkin.
Hozirgi kunda ingliz tili mutaxassislari tayyorlashda tarjima nazariyasi va 
adabiyoshunoslik nazariyasi predmetlarining o‘rnini hech kim inkor yetmaydi va 
ingliz tili mutaxassisi bo‘lib oliy o‘quv yurtini tugayotgan talaba bu kabi 
mutaxassislik fanlarini yaxshi o‘zlashtirishi zamon talabi yekanligi barchaga 
ma’lumdir.
Xorijlik adabiyoshunos va olimlarning bizning adabiyotimizga bo‘lgan 
qiziqishlari ortdi. Ularning o‘rgangan va tarjima qilgan ishlari turli nufuzli 
manbalarda ye’lon qilindi. Bu kabi ishlar qatoriga jadid namoyandalarining xayoti 
va ijodiga bo‘lgan qarashlarni sanab o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Chunki, jadidchilarimiz 
ijodi va xayotiga bulgan yurtimizdagi e’tibor juda kattadir. Albatta bunday 
munosabatlar xorijlik olimlar tomonidan ham katta ahamiyat berilib kelmoqda. 
Ana shunday millat uchun jon kuydirgan, o‘zbek xalqini ma’rifatli bo‘lishini 
chin yurakdan orzu qilgan va bu yo‘lda tinimsiz samarali ishlarni amalga oshirgan 
jadid namoyandalaridan biri Abdurauf Fitratdir. Abdurauf Fitrat xaqida xorijdagi 
olimlar qarashlari va ijodi tahlili muhim va o‘rganilishi talab jarayonlaridan biridir. 
Shu jihatdan qaraganda, ushbu mavzu ustida xorijlik olimlardan Yedvort Olvort, 
Adib Xalid, Shon Tomas Lion, Choy van Vu, Yedvard Said, Lidenberger va Uzbek 
olimlaridan Izzat Sulton, Axmad Aliev, Begali Qosimov, Hamidullo Boltabaev va 
boshqa yetuk olimlar izlanishlar olib borishgan. Xorijlik va o‘zbek olimlari 

---

8 
bajargan izlanishlar o‘rtasidagi mutonosiblikni aniqlash va ularni tahlil qilish 
Adabiyoshunoslik va tarjima nazariyasi fanlari uchun juda ahamiyatlidir. 
Mana shu omillarini hisobga olgan holda Abdurauf Fitrat ijodiga doir 
mazkur kichik bir ilmiy tadqiqot quyidagi omillarga ko‘ra dolzarb hisoblanadi: