Uslubiy majmua

Sabab va oqibat.
Qanday voqea yuz bermasin, barchasining o‗z sababi bor. To‗g‗ri 
olingan yo‗l yo‗lovchini tekisliklar orqali mo‗ljallangan manzilga olib keladi, xato va beparvolik 
uni sahroga olib boradi va halokatga giriftor etadi. Hodisalarning umumiy o‗zaro bog‗liqligi va 
bir-birini taqozo etishi g‗oyasi determinizm tamoyilida o‗z aksini topadi. Bu tamoyilga binoan 
tabiatda hamma narsa sababning hukmiga bo‗ysunadi.
Sabab tushunchasi insonga uning rivojlanishi dastlabki bosqichlaridayoq ma‘lum 
bo‗lgan. Tabiiy hodisalarning kelib chiqishini tushuntiruvchi sabablarni aniqlashga bo‗lgan ilk 
urinishlarga mifologiyada, so‗ngra dinda duch kelish mumkin. Keyinchalik sabablarning falsafiy 
va ilmiy izohi yuzaga keladi. Sabab (lot. causa – sabab) shunday bir hodisaki, u boshqa bir 
hodisaning oqibatini bevosita belgilaydi, yuzaga keltiradi. Sababiyat mohiyatini bir hodisaning 
boshqa hodisani yuzaga keltirishi, sababning oqibatni yaratishi tashkil etadi. Oddiy ong 
sababiyat jarayonini soddalashtiradi: sabab faol tomon, oqibat – passiv tomon sifatida tasavvur 
qilinadi, sabab oqibatdan oldin keladi. D.YUm bunday tasavvurlarni tanqid qilar ekan, - u 
sabablar mavjudligiga shubha qiladi, aniqrog‗i buni inkor etadi: «Bir hodisa ayrim holda boshqa 

---

66 
hodisadan oldin kelishidan ularning biri – sabab, ikkinchisi – harakat degan xulosa chiqarish 
aqlga muvofiq emas. Ularning birikuvi tasodifiy bo‗lishi mumkin, balki bir hodisa yuz berganida 
boshqa bir hodisaning mavjudligi haqida xulosa chiqarish uchun hech qanday asos yo‗qdir. 
SHunga qaramay... insonni bunday xulosa chiqarishga majbur qiluvchi qandaydir tamoyil 
mavjud. Bu tamoyil odatdir...‖
40
, deb qayd etadi. Sabablar mavjudligining inkorini YUm shu 
bilan tushuntiradiki, sababning oqibatni yuzaga keltirish jarayonini biz bevosita kuzata 
olmaymiz. Sabab haqida biz yuz bergan oqibatga qarab xulosa chiqaramiz, ammo bu voqea 
chindan ham ayrim sababning oqibatimi, degan savolga biz aniq javob bera olmaymiz, chunki 
sabab-oqibat aloqasi mavjudligini biz sinov yo‗li bilan hech qachon tasdiqlay olmaymiz
41
.
Hozirgi zamon fani sabab ob‘ektlar o‗rtasidagi o‗zaro aloqa bo‗lib, uning oqibatida 
o‗zaro aloqaga kirishgan ob‘ektlarning ikkalasi ham o‗zgarishini aniqlash imkonini beradi. 
Masalan, Erga yirik meteoritlar tushishiga ulkan ekologik falokatlar sabab bo‗lgan. Bir qarashda 
Er jabrlangan passiv tomon, meteorit esa – faol tomon bo‗lgan. Amalda klassik mexanika 
qonunlariga muvofiq Er va meteoritning to‗qnashuvi yuz bergan. Buning oqibatida ikkala jismda 
tegishli deformatsiyalar yuzaga kelgan. Amaliyot har qanday hodisaning vujudga kelishi biron-
bir omil yoki omillar bilan belgilanishini ko‗rsatadi.
YUz berishi yangi hodisa vujudga kelishiga olib keluvchi hodisa sabab deb ataladi. Sabab 
ta‘sirida vujudga keluvchi hodisa esa oqibat deb ataladi.
Dunyoda barcha hodisalar, o‗zgarishlar, jarayonlar muqarrar tarzda muayyan sabablar 
tufayli yuz beradi. Dunyoda sababsiz hodisalar yo‗q va bo‗lishi mumkin ham emas. Sababiyat 
qonuni dunyoda barcha hodisalar sababiy belgilangan degan qoidaga asoslanadi
. 
Sababiyat 
qonunini tan oluvchi va uni borliqning barcha hodisalariga tatbiq etuvchi faylasuflar 
deterministlar deb, sababiyat qonunini inkor etuvchi faylasuflar esa indeterministlar deb ataladi.