Ushbu multimediali elektron darslik mualliflari

4.4. SOYA

Soya - O’zbekistonda yosh o’simlik. Uning donida 30-52 % oqsil, 18-25% yog’, 20 % uglevodlar bor. Uning donidan qandli diabet kasalliklari uchun parxez taomlari tayyorlanadi. Donidan sut, qatiq, tvorog, kolbasa mahsulotlari, margarin, un, konditer mahsulotlari, moy, konservalar tayyorlashda foydalaniladi. Soyaning asosiy oqsili-glisinin yaxshi xazmlanadi, suvda yaxshi eriydi, achib qatiqqa aylanadi, uning oqsili almashtirilmaydigan aminokislotalarga boy.

Dunyoda yalpi ishlab chiqarilgan o’simlik moyining 40 % soyanikiga to’g’ri keladi.
Soyaning kunjarasida 40 % oqsil, 1,4 % yog’, 30 % AYeM saqlanadi. Uni yashil va silos massasi uchun, toza hamda makkajo’xori bilan qo’shib o’stirish mumkin. 100 kg yashil massasida 21 o.b, 3,5 kg oqsil bor. Uning yashil massasidan vitaminli o’t uni tayyorlanadi. Soyaning 100 kg poyasida 32 o.b. va 53 kg oqsil saqlanadi.
Tarixi. Glycine L. turkumiga mansub bo’lib, 10 turni o’z ichiga oladi. Shulardan faqat bittasi-madaniy soya-G. hispida Maxin ekiladi.
Madaniy soya-G. hispida. Bir yilik o’simlik. Ildizi o’q ildiz bo’lib, bo’rtib turadi, ko’p shoxlanadi va yerga 1,5-2 m gacha chuqur kiradi. Poyasi yo’g’on, yumaloq, dag’al, tik o’sadigan, ba’zan uchki qismi jingalak bo’ladi, bo’yi 1 m gacha yetadi va undan ham ortadi. Poyasi pastki qismidan shoxlanadi.
Barglarining yirik tuxumsimon yoki oval bargchasi bo’lib, yon tomonidagilari ko’pincha assimetrik shaklda. Yetilganda barglari sarg’ayib, ko’p navlarida to’kilib ketadi.
Gullari mayda, binafsha yoki oq rangda bo’ladi va kalta bandli 3-6 guldan iborat shingil holida barg qo’ltiqlaridan chiqadi.
Dukkaklari to’g’ri, egilgan bo’ladi va 2-4 tadan urug’ tugadi.
Urug’i yumaloq, oval, cho’ziq, rangi sariq, yashil, jigar rangdan to qoragacha, bir tusda yoki hol-hol bo’ladi.Urug’ining yirik-maydaligi juda har xil.1000 donasining vazni 60gr dan 400gr gacha yetadi. Kuzda ekiladigan ko’p navlarida 1000 ta urug’ining vazni 100gr dan 250gr gacha bo’ladi.
Soyaning poyasi, shoxlari, bargi, gulbandi, dukkaklari malla yoki oq rangli dag’al tukchalar bilan qalin qoplangan. Soya ham, xuddi boshqa dukkakli don ekinlari singari, kenja tur va tur xillariga bo’linadi.
V.B.Yenken madaniy soyaning butun dunyodan yig’ilgan kolleksiyasini o’rganish natijasida uni 5 ta kenja turga bo’ladi, shulardan quyidagi 3 tasi ekiladigan eng muhim kenja turlardir.
Koreys kenja turi-subsp. korajehsis bo’yi 60-110 ga yetadigan o’simlik bo’lib, o’rtacha shoxlanadi, poyasi dag’al, yo’g’on bo’ladi. Barg va gullari yirik, shingillari uzun, ko’p gulli, Dukkaklari yirik yoki o’rtacha. Urug’i ancha yirik (1000donasini vazni 520gr gacha yetadi).
Xitoy kenja turi-subsp. sihehsis bo’yi 1-1,5m gacha yetadigan sershox o’simlik bo’lib, ingichka poya chiqaradi, poyasini uchi jingalaklashishga moyil bo’ladi. Gullari o’rtacha yirik, binafsha rangda, dukkaklari kalta yoki o’rtacha, urug’i mayda (1000 donasng vazni 70-130g)
Manjuriya kenja turi-subsp mahchurica bo’yi 60-90 sm ga yetadigan o’simlik, o’rtacha shoxlaydi. Poyasi yo’g’on, tik o’sadi. Shingillari kalta, kam gulli, dukkaklari o’rtacha uzunlikda, urug’i xitoy kenja turining urug’idan ancha yirik (1000 donasining vazni 120-230 g keladi), ko’pincha sariq.
Soya qadimgi ekin bo’lib, juda xilma-xil navlari bor.
Soya navlari O’zbekistondagi sug’oriladigan yerlarga ekish uchun rayonlashtirilmagan. Biroq ular ishlab chiqarish sharoitida ekiladi. Soyaning eng ko’p tarqalgan navlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
Don uchun ekiladigan navlari – Do’stlik, Uzbekskaya 2; yem-xashak uchun ekiladigan kechpishar navlar – Uzbekskaya 1 va Uzbekskaya zelenaya.
Do’stlik. O’zbekiston sholichilik ilmiy tekshirish institutining seleksion navi. Butunittifoq o’simlikshunoslik institutining ? 4706 namunasidan, yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Saltas M.M, Bur?gina O.V, Bekmatova T.
1984 yildan Andijon, Buxoro, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Toshkent, Farg’ona viloyatlarining sug’oriladigan yerlarida, don va yashil ozuqa uchun Davlat reyestriga kiritilgan.
Poyasining bo’yi 130 sm gacha, yashil, tukli. Barg qirralari butun, uchi o’tkir, bargliligi 45,0-55,0 %. Gullari mayda, oq. Dukkagi to’q jigarrang, uchi urug’li. Doni tuxumsimon, sariq qora kertigi bor. 1000 ta donining vazni 170,0 g. 1996-1999 sinov yillarida o’rtacha don hosildorligi, Toshkent viloyati O’rtachirchiq nav sinash shaxobchasida gektaridan 26,4 sentnerni tashkil etdi.
Nav o’rtapishar. Vegetasiya davri 160-165 kun. Oqsil miqdori 16,0-38,0 %, yog’ miqdori 20,0 %. Bakterioz bilan kuchsiz darajada zararlanadi.
Uzbekskaya 2. O’zbekiston sholichilik ilmiy tekshirish institida mahalliy yashil soyadan tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Saltas M.M, Yugay T.L, Bur?gina O.V, Kogay M.T.
1981 yildan Respublika bo’yicha sug’oriladigan yerlarda Davlat reyestriga kiritilgan.
O’simlikning bo’yi 115 sm gacha. Bargi uch bargli, uzunchoq, tuxumsimon, cheti tishchali, uchi to’mtoq. Poyasi sariq-yashil tukli. Dukkagi uzunchoq, yapaloq, uchi o’tkir, jigarrang-sariq, sertukli. Doni tuxumsimon, yaltiroq, sariq, ayrim hollarda yashil.
Toshkent viloyati O’rtachirchiq nav sinash shaxobchasi ma’lumotlariga ko’ra. 1996-1998 yillari, o’rtacha don hosildorligi gektaridan 23,8 sentnerni tashkil etdi. 1000 ta donining vazni 186,5 g. Nav o’rtapishar, vegetasiya davri 162 kun. Donidagi oqsil miqdori 17,0-39,0 %, yog’ miqdori 20,2 %. Nav mexanizm bilan o’rishga yaroqli. Qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlariga chidamli.
Uzbekskaya 6. O’zbekiston sholichilik ilmiy tekshirish institutining seleksion navi. Butunittifoq o’simlikshunoslik institutining ?6124 (AQSh) namunasidan, yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Tulyaganov N, Kerimkulov B, Aripov D.
1988 yildan Respublika bo’yicha sug’oriladiagn yerlarda, don va yashil ozuqa uchun Davlat reyestriga kiritilgan.
O’simlik butsimon, serbarg. Poyasining bo’yi 170 sm gacha, yashil, oq tuklari bor. Barglarining shakli dumaloq, rangi to’q yashil, barg uchi o’tkir.
27-rasm. Soya. 1-birinchi uchtalik barg xosil bo’lish fazasida o’simlik, birinchi uchtalik barg (d); 2-o’simlikning gullash-meva xosil qilish fazasidagi umumiy ko’rinishi; 3-poyaning guli va bargli qismi; 4-urug’; 5-yetilgan dukkaklar

To’pguli shingil, gul poyasi kalta. Guli oq, mayda, gul bandida 8-10 ta gul bor. Dukkagi och-sariq, sertuk, 3 donli. Shakli dumaloq, uchi kichik. Doni yirik, tuxumsimon, oqish-sariq, kertimi och jigarrang. Donining usti sillik, yaltiroq. 1996-1998 sinov yillarida Toshkent viloyati O’rtachirchiq nav sinash shaxobchasida, o’rtacha don hosildorligi gektaridan 31,4 sentenrni tashkil etdi. 1000 ta donining vazni 180,4 g.

Kechpishar, 170 kunda pishadi. Donidagi oqsil miqdori 18,7-41,9 %, yog’ miqdori 22,1 %. Qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlari bilan kuchsiz darajada zararlanadi.
Rivojlanish fazalari: 1) unib chiqish; 2) uchtalik barglarning hosil bo’lishi; 3) shonalash; 4) gullash va meva tugish; 5) pishish; 6) to’la pishish.
Haroratga talabi. V.B. Yenken, D. Yormatova ma’lumotlari bo’yicha soyaning ertapishar navlarining pishib yetilishi uchun 1700-2200, o’rta pisharlar 2600-2750, kech pisharlar uchun 3000-32000S faol harorat talab qilinadi.
Urug’lar 80S da una boshlaydi, unib chiqish uchun qulay harorat 12-140S, maysalari 2-30S sovuqqa bardosh beradi. O’suv davri 80-160 kun.
Namlikka talabi. Soya nisbatan namga talabchan. Urug’lari unib chiqishi uchun o’z og’irligiga nisbatan 90-150 % suv yotishi kerak. Suvga eng talabchan davri gullash-donining to’lishi davrlariga to’g’ri keladi. Soya gullashgacha butun o’suv davrida sarflagan suvning 29,8 %, gullash-pishish davrlarida 70,2% ini sarflaydi. Transpirasiya koeffisiyenti 390-410.
Yorug’likka talabi. Soya qisqa kun o’simligi. U juda yorug’sevar. Yorug’likni kamaytirish gullash fazasini tezlashtiradi. Soyani yorug’lik kunlari uzaytirilgan sharoitda o’stirish gullashini kechiktiradi, gullari to’kiladi, vegetatsiya davri cho’zilib ketadi.
Tuproqka talabi. U tuproq unumdorligiga o’ta talabchan emas. Tuproq muhitii rN-6,5-7 bo’lganda u yaxshi o’sadi. U kislotali, torf, botqoqlashgan tuproqlarda yaxshi rivojlanadi. Soya gullashdan 2-3 xafta oldin, gullashdan 2-3 xafta keyingi davrlarda azotga juda talabchan bo’ladi.
Fosforli o’g’itlarga ham vegetasiya davrining birinchi oyida juda talabchan bo’ladi. Kaliy yetishmasa o’simlikning rivojlanishi sustlashadi, barglarining chetlari burishib, sarg’ayadi, joylari yuvilib tushadi.
Soya tuproq aerosiyasiga juda talabchan.
Navlari: Soyani yetishtirish agrotexnikasi. Soyaning o’tmishdosh sifatida ahamiyati. Soya almashlab ekishlarda joylashtiriladi. O’zidan keyin soya tuproqni unumdor, begona o’tlardan toza, organik moddalar va azotga boyitgan holda qoldiradi. Tuproqning suv-fizik xossalari, biologik faolligi soya ekilgandan keyin sezilarli ortadi.
O’zbekiston sharoitida g’o’za, sholi, makkajo’xori, sabzavot ekinlari soya uchun yaxshi o’tmishdosh ekinligini ko’rsatadi.
Soya bir maydonga surunkasiga 2-3 yil ekilganda hosildorligi sezilarli darajada kamayadi. D. Yormatova (1997) tajribalarida soya bug’doydan keyin ekilganda 25,2 s/ga don hosili olingan. Kuzgi bug’doy hosili kungaboqar, makkajo’xori, sulidan keyin ekilgandagiga nisbatan, soyadan keyin ekilganda 5,7-7,1 s/ga oshgan. Soya beda, sebarga, dukkakli don ekinlaridan keyin joylashtirilmaydi. O’zbekistonda paxtachilik, g’allachilik, sabzavotchilik, chorvachilikka ixtisoslashgan xo’jaliklarda soyani almashlab ekishlarga kiritish ekinlar hosildorligi, tuproq unumdorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bir gektarda mavsum davomida 150-250 kg azot to’playdi.
Tuproqni ishlash. Sug’oriladigan yerlarda soya ekiladigan paykallarni xaydash chuqurligi tuproqning madaniy qatlami qalinligi, sizot suvlar, dalaning relyefiga qarab o’tkaziladi.
Dala ajriq, g’umay va boshqa ildizpoyali ko’p yillik begona o’tlar bilan ifloslangan bo’lsa, tuproq otvalsiz plugda 16-18 sm chuqurlikda xaydaladi. Keyin ildizpoyalar KPN-44 rusumli kultivator yoki VKU-063 V chizeli yordamida taroqlanib yig’ib olinadi va yoqib yuboriladi. Yerni xaydash oldidan organik, kaliyli o’g’itlarning yillik me’yorlari, fosforli o’g’itning 70-80 % beriladi.
Sho’r tuproqlarda yer xaydalgandan keyin sho’r yuviladi, organik va ma’danli o’g’itlar beriladi (asosan bahorda).
Yerni xashdash paytida shamol va suv eroziyasiga qarshi chora-tadbirlarga rioya qilinadi. Erta bahorda tuproqda namlikni saqlash maqsadida boronalash o’tkaziladi. Kuzda xaydalgan yerlar yetilgach joriy tekislanadi, tuproq sho’r yuvish, nam to’playdigan sug’orish yoki yog’ingarchiliklar ta’sirida zichlashib qolgan bo’lsa, chizellanadi yoki 10-12 sm chuqurlikda kultivasiya qilinadi, borona bosiladi. Ayrim dalalarda mola ham bosilishi mumkin.
O’g’itlash. Soya organik va ma’danli o’g’itlarga talabchan. Go’ng 1 ga maydonga 30-40 t solinganda soya hosili 5-6 s/ga oshgan va keyingi 3-4 yilda ham uning ijobiy ta’siri saqlanib qolgan. Solinadigan go’ng chirigan bo’lishi lozim.
Soya 2 s/ga don hosili va shunga muvofiq o’suv organlarini hosil qilish uchun tuproqdan 140-150 kg azot, 30-40 kg fosfor va 40-50 kg kaliy o’zlashtiradi.
Soya gullashdan dukkaklarning to’lishigacha oziqa moddalarni juda jadal o’zlashtiradi. Azotli o’g’itlarni qo’llashda soya o’simligining biologik xususiyati e’tiborga olinadi. Azotli o’g’itlar gektariga 30-50 kg beriladi. O’zbekiston paxtachilik ilmiy tekshirish instituti olimlari o’z tajribalariga asoslanib bo’z tuproqlarda tuganaklar hosil bo’lguncha 50 kg azot solishni tavsiya etishadi.
Soya gullashdan dukkaklar hosil bo’lish fazasigacha fosforni dalal o’zlashtiradi. Fosfor tuganak bakteriyalarining atmosfera azotini o’zlashtirishini tezlashtiradi. Soyaga 90-100 kg/ga fosfor solish tavsiya etiladi.
Uning 20-30 % i ekish oldidan yoki ekish bilan beriladi. Kaliy bir gektariga 40-50 kg solinadi.
Shunday qilib, sug’oriladigan yerlarda soyaga ma’danli o’g’itlar yillik me’yori azot 30-50, fosfor 90-100, kaliy 40-50 kg/ga ni tashkil qiladi.
Ko’plab o’tkazilgan tajribalarda nitraginni qo’llash O’zbekistonning turli tuproq sharoitlarida gektaridan 6-11 s qo’shimcha don hosili olishni ta’minglagan. Urug’lar ekilishdan oldin nitragin bilan ishlanishi lozim.
Urug’larni ekishga tayyorlash. Ekish uchun saralangan, tozalangan, kasalliklarga qarshi dorilar bilan ishlangan, ekish oldidan nitragin bilan inokulyasiya kilingan urug’lardan foydalaniladi. Urug’lar ekishdan 20-24 kun oldin panoktin, raksil preparatlari bilan muvofiq holda 2; 1,5 kg/ga me’yorda ishlanadi. Ekiladigan kuni nitragin yoki rizotorfin bilan yopik binoda yoki soya joyda 200 g bir gektariga ekiladigan urug’ inokulyasiya qilinadi.
Ekish muddati. O’zbekistonda o’tkazilgan ko’plab tajribalarning ko’rsatishicha, tuproq harorati 16-180S qiziganda ekilganda urug’lar bir tekis, qiyg’os, qisqa davrda unib chiqadi.
Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro viloyatlarida soya aprelning birinchi yarmida, Samarqand, Toshkent, Jizzax, Sirdaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog’istonda aprelning ikkinchi yarmida ekiladi. Ang’izga yoki ertagi sabzavotlardan bo’shagan maydonlarga iyunda ekiladi. Kashkadaryoda o’tkazilgan tajribalarda soya 20-30 iyunda ekilganda iyulning 10-15 sida ekilganga nisbatan 3-4 s/ga ko’p hosil olingan.
Soya hosildorligi juda erta, o’ta kech va takroriy ekilganda bahorda eng maqbul muddatda ekilgandagiga nisbatan kamayadi.
Urug’ning ekish usullari va me’yorlari. Soya keng qatorlab ekiladigan ekin. Yoppasiga ekilganda hosildorlik pasayadi. Qator oralari 50-102 sm o’zgarishi mumkin. O’simliklarning tup qalinligi gektariga 300-400 ming bo’lishi yuqori hosil olishni ta’minlaydi.
O’zbekistonda sug’oriladigan yerlarda soya asosan qator oralari 60 sm qilib punktirlab ekiladi. Soya qator oralari 45, 70, 90 sm qilib ham ekiladi. SamKXI da o’tkazilgan tajribalarda soya 60x15 sxemada ekilganda qator orasi 45x15x6 sxemada ekilgandagiga nisbatan don hosildorligi 4,3 s/ga ko’p bo’lgan.
Ko’plab o’tkazilgan tajribalar soya O’zbekiston sharoitida qator oralari 60 sm ekish me’yori 80 kg/ga bo’lganda hosildorlik eng yuqori bo’lishini ko’rsatadi. Ekish me’yori gektariga 60 kg kamaytirish yoki 120 kg oshirish don hosilining kamayishiga olib kelgan.
Tezpishar navlar ekilganda ekish me’yori 90-100 kg/ga, kechpishar navlar 60-70 kg/ga. Soya urug’lari 4-5 sm chuqurlikka ekiladi. Tuproq mexanik tarkibi qumoq bo’lsa, ekish chuqurligi 6-8 sm oshiriladi.
Urug’larni juda chuqurga tashlash dala unuvchanligining pasayishiga, ko’p urug’larning chirib ketishiga sabab bo’ladi. Ekish SPCh-6, SPCh-8A, SST-12 A seyalkalarida o’tkaziladi. Lavlagi urug’larini ekadigan SST-12 A seyalkalaridan foydalanilganda STYa31000 qo’shimcha seksiyasi o’rnatiladi.
Ekin parvarishi. Sug’oriladigan dexqonchilik sharoitida soya qator oralari ishlanadi, o’simlik oziqlantiriladi, begona o’tlardan tozalanib sug’oriladi, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashiladi.
Qator oralari ishlashga kirishish maysalar unib chiqib, qatorlar hosil bo’lganda boshlanadi. Keyingi kultivasiya ekinzorni begona o’tlar bilan ifloslanishi, tuproqning zichlashib qolganligi, sug’orishdan keyin tuproqning yetilganligiga bog’liq holda o’tkaziladi. Qator oralarini ishlash, odatda har 10-15 kunda o’tkaziladi, ularning soni ekinzor holatiga qarab belgilanadi. Birinchi kultivasiya 6-8 sm chuqurlikda, keyingilari 10-15 sm chuqurlikda o’tkaziladi.
Begona o’tlarga qarshi fozilad-super 2-4 kg/ga urug’lar unib chiqishdan oldin qo’llaniladi. O’suv davrida soya 2-4 barg hosil kilganda yoki ekilgandan keyin unib chiqquncha pivot gerbisidi 0,8-1,0 kg/ga miqdorda tuproqka purkaladi.
Urug’larni ekishdan 10-15 kun oldin tuproqqa treflanni 4 kg/ga miqdorda purkash ham yaxshi samara beradi.
Soya o’simligi bitlaydi, chigirtkalar, o’gramchakkana, tripslar, xasvalardan zararlanishi mumkin. Zararkunandalarga qarshi summi alfa 0,25-0,30 kg/ga , karate 0,15-0,25 kg/ga qo’llaniladi. Xashoratlar soya hosiliga zarar yetkazadigan miqdorda bo’lganda insektisidlar qo’llaniladi. Kasalliklardan aprtaknoz, barglar mozaikasi, fitoftoroz, ildiz chirish kasalligi ekinzorda ko’p uchraydi. Ularga qarshi agrotexnik tadbirlar bilan bir qator, urug’larni ekish oldidan dorilash, tozalash, quritish, omborlarni dezinfeksiyalash singari chora-tadbirlar qo’llaniladi.
Sug’orish. Ekinzorni sug’orish tuproq mexanik tarkibi, sizot suvlar satxiga bog’liq holda o’zgaradi. Samarkand viloyati Jomboy tumani «Xaqiqat» jamoa xo’jaligida o’tkazilgan tajribalarda, sizot suvlar 1,5-2 m chuqurlikda joylashgan dalalarda o’simliklar 4 marta sug’orilganda Primorskaya-529 va Komsomolka navi eng yuqori hosil bergan.
Sizot suvlar chuqur joylashgan bo’z tuproqlarda sug’orishni egatlatib 5-6 marta o’tkazish tavsiya qilinadi. Lalmikorlikda soya sug’orilmasa 4-5 s/ga don hosili beradi.
O’zbekiston sharoitida sug’orishni to’g’ri tashkil qilib o’tkazish yuqori hosil olishni ta’minlaydi.
Hosilni yig’ishtirish. Soya hosili urug’lardagi namlik 14-16 % ga yetganda, SK-5 «Niva», SKD-6, «Sibiryak», Keys kombaynlari bilan o’rib yanchib olinadi. Urug’lardagi namlik 12 % dan yuqori bo’lganda barabanlarning aylanish tezligi minutiga 500-600 ga kamaytiriladi, barabanlar oralig’i kengaytiriladi.
Hosilni yig’ishtirish qisqa muddatlarda nobudgarchiliksiz o’tkaziladi. Urug’lar tozalanadi, saralanadi. Bu ishlar VS-2, saralaydigan «Zmeyka», shuningdek, OVP-20, OS-4,5, ZAV-20, «Petkus-gigant», «Super-Pektus» mashinalarida o’tkaziladi. Urug’lar namligi 14 % dan ortiq bo’lmagan holda saqlanadi.