Ushbu kitob mazmuni bilan tanishish sizning ma’naviy sog’lomlashishingiz uchun xizmat qilishi mumkin. Faqat, haqiqatlar nisbiy ekanini bilib yashashni istamagan odamlarga uni tavsiya qilmang

 

SHANBA 

Bunyodkor kuch 

Tiriklik sharti 

Ushbu  bobda  men  bir  oz  murakkab  narsalar  haqida  bayon 

qilmoqchiman.  Unda  aytilgan  fikrlar

ni  ilg’ab  olish  uchun  sizdan 

tasa

vvuringizga  ko’proq  tayanish talab  etiladi.  Lekin  ishonamanki,  darhol 

bo’lmasa ham, vaqt o’tib bularning bari siz uchun oydinlashadi. 

Men  sizga  o’tgan  kitobda  ham,  bu  safar  ham  hayotiy  quvvat  haqida 

ko’p  gapirdim.  Biroq  bu  hayotiy  quvvat  degan  narsa  aslida  nima  ekanini 

oxirigacha  hech  tushuntirib  berganim  yo’q.  Men  bu  bobda  aynan  shu 

tushunchaning tagigach

a borishingizni ko’zlaganman. 

Buning  uchun  keling  maktabda  o’qigan  fizika  darsiga  qaytsak. 

Bilamizki, “fizika” so’zi aslida “tabiat” ma’nosini anglatadi. Bu bejiz emas – 

fizika  aslida  tabiat  va  uning  kuchlarini  o’rganadi.  Turli  quvvatlar  qatori 

hayotiy  energiyani  ham  shu  fanning  tushunchalari  yordamida  izohlab 

berish mumkin. 

Bilamizki,  bu  borliqda  hamma  narsa  atomlardan  iborat.  Turli  atomlar 

birikib, turlicha molekulalar hosil qiladi. Samodagi yulduzlardan tortib, eng 

mayda  viruslargacha  shu  molekulalardan  iborat.  Buni  tasavvur  qilish 

oson, shunday emasmi? 

Har  bir  atom  o’z-o’zicha  o’zak  (yadro)  va  uning  atrofida  aylanuvchi 

elektron  yoki  elektronlardan  iborat. 

Atom o’zagi proton va neytron degan 

ikkita  zarrachadan  tashkil  topgan  bo’ladi.  Ular  har  doim  teng  miqdorda 

bo’ladilar – hech bir atom o’zagida protonlar soni neytronlar sonidan kam 

yoki ko’p bo’lmaydi. Buni ham tasavvur qilish oson. 

Ana  shu  o’zak  atrofida  aylanuvchi  elektron  degan  zarracha  bizning 

diqqat  markazimizda  bo’ladi.  Odatda  atom  o’zagida  nechta  proton  va 

neytron  bo’lsa,  uning  atrofida  shuncha  elektron  aylanadi  –  masalan, 

vodorod  atomining  bitta  proton  va  bitta  neytrondan  iborat  o’zagi  atrofida 

bitta elektron aylanadi. Keling bunday atomlarni 

to’la atomlar

 deb ataymiz. 

---

Javlon Juraev  

 

O’zlik Sari Yetti Qadam – 2   

 

www.juraev.uz 

74

 

 

Ammo ba’zi atomlarda elektron o’zakdagi neytron va proton sonidan 

ko’p  yoki  kam  bo’ladi.  Bunday 

chala  atomlar 

  ionlar  deb  ataladi.  Agar 

ionda elektronlar soni protonlar sonidan ko’p bo’lsa – bu anion, kam bo’lsa 

–  bu  kation.  Biz  ular  uchun  qulayroq  nom  tanlaymiz  –  ortiqcha  elektroni 

bor  atomlarni 

to’q  atomlar 

deb  ataymiz,  elektroni  yetishmaydigan 

atomlarni esa 

och atomlar 

deb ataymiz. Ya’ni agar elektroni yo’q vodorod 

atomini  ko’rib  qolsak  “ana  bu  vodorod  atomi  och  qolibdi”,  bittamas  ikkita 

elektroni  bor  vodorod  atomini  ko’rsak  esa  “ana  bu  atom  bo’kib  qolibdi” 

deyishimiz mumkin. Bu uncha qiyin emas, shundaymi? 

Bilamizki,  tabiatdagi  barcha  quvvat  oldi-berdilari  elektronlar  bordi-

keldis

i  hisobiga  bo’ladi.  Elektron  bir  atomdan  boshqasiga  ko’chsa,  bir 

atomdan  boshqasiga  quvvat  ko’chdi  degani.  Elektr  quvvati  –  bu  metall 

simdagi elektronlar oqimi. Issiqlik ta’sirida jismni tashkil qilgan atomlardagi 

elektron  bog’lari  uziladi  va  ozodlikka  chiqqan  elektronlar  atrofga  uchib 

keta  boshlaydilar.  Bu  elektronlar  oqimini  biz  avvaliga  issiqlik  sifatida  his 

etamiz.  Agar  jism  yetarlicha  qizdirilsa,  sochilib  ketayotgan  elektronlar 

oqimi kuchayib, biz uni yorug’liq sifatida ham ilg’ay boshlaymiz. 

Quyoshda  harorat  juda  yuqori.  Ana  shu  yuqori  harorat  ta’sirida 

quyoshni  tashkil  qilgan  vodorod  atomidagi  elektronlar  atrof  fazoga 

yorug’liq,  issiqlik  va  radiaktiv  nurlanish  sifatida  tinimsiz  sochilib  turadi. 

Undan  bizga  kelayotgan  ana  shu  elektronlar  (fanda  bu  yorug’lik 

elektronlarini fotonlar deb atashadi) o’simlik va jonzotlarga hayot ato etadi. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  har  qanday  tur  fizik  energiya 

–  bu 

elektronlar. 

Elektronlar  ko’p  bo’lsa  –  quvvat  ko’p  va  aksincha  elektronlar 

oz bo’lsa – quvvat kam. 

Endi eng qizig’ini aytaman. Bir jism tirik bo’lishining birgina sharti bor 

–