Urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik kafedrasi

4.5.4. Ang’izga ekilgan oshqovoqning tuproqning kapillyar 

naychalari orqali suvni ko’tarish xususiyati ta’siri 

O‘tloqi    allyuvial  tuproqlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  ularga 

sizot  suvlarinig  doimiy  ta‘siridir.  Sizot  suvlari  tuproqning  kapillyar  naychalari 

orqali  ko‘tarilib  uning  namlik  rejimiga  katta  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Sizot  suvlarini 

minerallashmaganligi  sharoitida  tuproqni  kapillyar  naychalari  orqali  ko‘tarilishi 

tufayli  o‘simliklar  ildizi  tarqalgan  qismigacha  zaxlanishi  yuz  beradi  va  ulardan 

o‘simliklar  unumli  foydalanadi.  Lekin  sizot  suvlarining  yer  yuzasiga  juda  yaqin 

joylashishi  oqibatida  ularning  kapillyar  naychalar  orqali  ko‘tarilishi  o‘ta 

jadallashadi, natijada tuproqning zaxlanishi hamda botqoqlanishi yuz beradi. SHo‘r 

yerlarda  esa  shu  bilan  birga  tuproqning  qayta  sho‘rlanishi  ham  sodir  bo‘ladi. 

O‘tloqi  tuproqlarda  tuproqning  bu  xususiyatini  o‘rganish  ekinlarni  sug‘orish 

rejimlarini  to‘g‘ri  belgilashda,  sug‘orish  va  zovur-kollektor  tarmoqlarini 

loyihalashtirishda suvdan foydalanish rejalarini tuzishda katta ahamiyatga ega. 

Sizot  suvlarining  kapillyar  naychalari  orqali  ko‘tarilish  xususiyati 

tuproqning mexanik tarkibiga, qatlamlarning qalinligiga, joylashish xususiyatlariga 

hamda sizot suvlarining joylashish chuqurliklariga bog‘liq bo‘ladi. 

Ko‘p yillik tadqiqotlar natijalari bo‘yicha tuproqning mexanik tarkibi sizot 

suvlarinig  joylashish  chuqurligiga  bir  xil  bo‘lgan  sharoitda  sizot  suvlari  katta 

masofagacha ko‘tarila olar ekan, tuproqning mexanik tarkibi va qatlam qalinliklari 

turlicha  bo‘lgan  sharoitda  esa  ko‘tarilish  balandligi  qatlamlarining  o‘zaro 

joylashishiga bog‘liq bo‘lib, katta zarrachali (qum) qatlam kichik zarrachali (loy) 

qatlam  ustida  joylashganda  kapillyar  naychalar  orqali  namlikning  ko‘tarilishi 

kamayar ekan, aksincha kichik zarrachali (mexanik tarkibi og‘ir, loy) qatlam  katta 

zarrachali qatlam  

Tajriba  maydoni  tuprog‘ining  kapillyar  naychalar  orqali  sizot  suvlarini 

ko‘tarilish  xususiyatini  aniqlash  uchun  tadqiqotning  boshlanishida  tuproq 

kesmalarida  namlikni  kesim  devori  tozalangan  va  tozalanmagan  usulda  aniqlash 

yo‘li  bilan  amalga  oshiriladi.  Olingan  natijalar  sizot  suvlarining  joylashish 

---

 

 

65 

 

chuqurligi 170-175 sm  bo‘lganda namlikning kapillyar naychalar orqali ko‘tarilish 

balandligi  120-130  sm  gacha  borishi  kuzatildi.  Chunki  ikkala  tuproq  kesmasida 

ham  120-130  sm  chuqurlikdan  keyin  qum,  shag‘al  aralash  qatlam  joylashgan 

bo‘lib, bu qatlam sizot suvlari oqimini ta‘minlab o‘ziga xos tabiiy zovur vazifasini 

bajarib  turadi.  Demak  tajriba  dalasida  sizot  suvlarinig  joylashish  chuqurligi  170-

175  sm  bo‘lganda,  ularning  kapillyar  naychalar  orqali  ko‘tarilish  balandligi  120-

130  qatlamgacha  borar  ekan.Ekinlarni  sug‘orish  me‘yorlarini  belgilashda 

tuproqning ushbu xususiyatini e‘tiborga olish zarurdir.