Урганч – 2020 маъруза мавзулари ва унинг ҳажми «Тасдиклайман» Кафeдра мудири

Иқлим минтақалари ва суғориш усулларига боғлиқ µолда ғўзани
мавсумий суғориш меъёри, минг м³/га (Лев В.Т., 1981)

Иқлим минтақалари	Суғориш усуллари
	эгатлаб	тупроқ орасидан	ёмғирлатиб
Шимолий	4-6	3-4	1,5-2,0
Марказий	6-8	5-6	2,5-3,0
Жанубий	8-10	7-8	3,0-4,0

2. Қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш меъёри – бу 1 га майдонга бир марта суғоришда бериладиган сув миқдори бўлиб, у м³/га ёки мм ҳисобида аниқланади. Суғориш меъёри тупроқнинг сув-физик хоссалари, жойнинг рельефи, экин тури, суғориш усуллари ва уларни ўтказиш технологияси каби омилларга боғлиқ ҳолда турлича миқдорларда бўлади.

Суғориш меъёри (m_нт, м³/га) тупроқнинг амалдаги нам захираси (W_со)ни чегаравий дала нам сиғими (W_нс)гача етказиш шартидан келиб чиққан ҳолда А.Н.Костяков (1951) таклиф этган қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:
m_нт = W_нс–W_со.
Суғорилгандан кейин тупроқлар деярли чегаравий дала нам сиғимигача (V_нс, оғирликка нисбатан%) намланади, шу сабабдан унинг чегаравий дала нам сиғими (W_нс, м³/га) қуйидаги ифода бўйича аниқланади:
W_нс = 100∙ h ∙ d ∙ V_нс,
бу ерда h – ҳисобий қатлам қалинлиги, м; d - тупроқ ҳисобий қатламининг ҳажмий массаси, г/см³.
Суғоришлардан олдинги тупроқ намлиги V_co (оғирликка нисбатан%) бўлса, у ҳолда унга тўғри келувчи сув миқдори (W_со, м³/га) қуйидагига тенг:
W_co = 100 ∙ h ∙ d ∙V_со.
Бундан
m_нт = W_нс – W_со = 100 ∙ h ∙ d∙ V_нс – 100 ∙ h ∙ d ∙ V_co =
= 100 ∙ h ∙ d ∙ (V_нс – V_co).
Суғориш давомида бериладиган сувнинг деярли 5–10% (K) буғланишга сарфланиб кетишини ҳисобга олсак, унда
m_нт = 100 ∙ h ∙ d ∙ (V_нс – V_со) + K.
Тупроқ намлиги ҳажмга нисбатан% ҳисобида (d∙V_нс=А ва d∙V_co=B) аниқланган бўлса, у ҳолда
m_нт=100 ∙ h ∙ (A–B).
Одатда, суғоришлардан олдинги тупроқнинг намлиги (W_co) рухсат этиладиган критик миқдор (W_кр) дан кам бўлмаслиги лозим, яъни
W_co>W_кр.
Суғоришлардан олдинги тупроқ намлигининг критик миқдори қуйидаги тенглик бўйича ҳисобланади:
W_кр = 0,5 ∙ (W_нс + W_ск),
бу ерда W_ск – сўлиш коэффициенти, оғирликка нисбатан%.
Сўлиш коэффициенти бўйича етарлича маълумотлар бўлмаган шароитда суғоришлардан олдинги намликни (W_кр ёки W_со) қумли ва қумлоқ тупроқлар учун ЧДНС га нисбатан 0,50–0,65, қумоқ тупроқлар – 0,65–0,75 ва соз тупроқлар учун 0,75–0,80 миқдорларида қабул қилиш мумкин (9- жадвал). Суғориш меъёрлари аниқланаётганда тупроқ намлигининг кичик қийматлари қурғоқчиликка чидамли ва катта қийматлари намсевар экинлар учун ҳисобга олинади.
9- жадвал