Uo‘K: 53(072) kbk

5.112. Tortish relsi
(T.r.)
 – Тяговыйрельс -Rail traction
- temir yo‘i 
elektrlashgan uchastkasi relsi bo‘lib, undan tortish toki o‘tadi hamda tortish 

---

217
tarmog‘i elementi hisoblanadi. Avtoblokirovka rels zanjirining turi(bitta yoki 
ikkita rels tolaligi)ga qarab tortish toki bitta rels tolasidan yoki ikkita rels 
tolasidan o‘tkaziladi; ushbu holatga qarab relsning bitta yoki ikkala tolasi T.r. 
hisoblanadi. Rels elektr zanjiri uzluksizligini ta’minlash maqsadida T.r. 
o‘zaro payvandlanadi yoki relslarni elektr jihatdan ulagich bilan 
birlashtiriladi. 
5.113. Tortish tarmog‘i
(T.t.)
– Тяговаясеть -Electric-traction 
netware
- tortish elektr ta’minoti tizimining bir qismi bo‘lib, u elektr 
eenergiyasini bitta yoki bir nechta tortuvchi nimstansiyalardan t.y. elektr 
harakat tarkibiga uzatish uchun xizmat qiladi, uning tarkibiga eng umumiy 
holda ta’minlovchi, so‘ruvchi (qaytuvchi) va shuntlovchi liniyalar, kontakt 
tarmog‘i va tortish rels tarmog‘i kiradi (5.36-rasm). Ayrim holatlarda T.t. ga 
kontakt va(yoki) rels tarmoqlariga tarkibiga kiruvchi qo‘shimcha sim va 
qurilmalar ham kiradi. T.t. murakkab elektr zanjiri bo‘lib, u simlar, rels 
tarmog‘i va yerni o‘z ichiga olgan bir nechta konturlardan tashkil topadi. 
T.t.dan elektr harakat tarkibiga yo‘nalgan tokkontakt tarmog‘i simlari
5.36-rasm. Tortish tarmog‘i asosiy elementlari. 
orasida taqsimlanadi (5.37-rasm). Tok nimstansiyaga rels tarmog‘i, yer 
va so‘ruvchi liniya orqali qaytadi. T.t.ning konturlari orasida yuzaga 
keladigan o‘zaro induktiv bog‘lanish ta’sirida rels tarmog‘i-yer zanjirida uni 
hosil qilgan kontakt tarmog‘i tokiga qarama-qarshi yo‘nalgan tok 
induksiyalanadi. T.t.ning har bir kilometr uzunligiga to‘g‘ri keladigan 

---

218
solishtirma aktiv qarshiligi 
r
, induktivligi 
L
va sig‘imi 
C 
uning asosiy 
parametrlari hisoblanadi. 
r
va 
L 
qiymatlari asosan tortish tarmog‘i tarkibiga 
kiruvchi kontakt tarmog‘i simlari, rels tolalari va boshqa elementlarining 
soni va xarakteristikalariga hamda yerning elektr o‘tkazuvchanligiga bog‘liq
 
5.37-rasm. Tortish tarmog‘i bo‘ylab toklarning o‘tish sxemasi:
1 – kontakt 
tarmog‘i simlaridan o‘tuvchi toklar; 2 – relslardan o‘tuvchi tok; 3 – yerdan o‘tuvchi tok; 
4 – rels tarmog‘i-yer konturida induksiyalangan tok. 
bo‘ladi. Tokni relslardan uning uzunligi bo‘ylab yerga sirqib o‘tish 
intensivligi relslar – yer zanjirining o‘tish qarshiligi bilan aniqlanadi va 
shuning uchun ham 
r
va 
L 
parametrlar qiymatlari T.t. uzunligi bo‘ylab 
o‘zgarmas bo‘lmaydi: nimstansiyalar va elektr harakat tarkiblari yaqinida 
ularning qiymatlari elektrlashgan t.y.ning nimstansiyalar va elektr harakat 
tarkiblari orasidagi uchastkasi o‘rtasidagi qiymatlariga nisbatan kattaroq 
bo‘ladi. O‘zgaruvchan tokda relslar magnit xossalari nochiziq bo‘lganligi 
sababli yuqorida keltirilgan parametrlar qiymatlari relslardan o‘tayotgan tok 
qiymatiga ham bog‘liq bo‘ladi.Solishtirma sig‘im 
C 
kontakt tarmog‘i 
elementlarining geometrik o‘lchamlari va ularni yer yuzasiga nisbatan o‘zaro 
joylashish o‘rni hamda izolyatsiya xarakteristikalari bilan aniqlanadi. Tortish 
elektr ta’minoti tizimining asosiy ko‘rsatkichlari T.t. parametrlariga ko‘p 
jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Kontakt tarmog‘i simlarining soni va markalari 
turlicha bo‘lgan (50 Hz li) o‘zgaruvchan tok T.t.da solishtirma aktiv qarshilik 
qiymati 0,14 – 0,20 
Ω
𝑘𝑚
⁄
, solishtirma induktivlik esa 0,9 – 
1,5
𝐻
𝑘𝑚
⁄
oraliqlarda o‘zgaradi. T.t.ning solishtirma sig‘imi 20
𝐹
𝑘𝑚
⁄
ga 
yaqin. 

---

219
Tortish elektr ta’minoti tizimining poyezdlarni o‘tkazish bo‘yicha 
imkoniyati T.t.ning (undan uzoq yoki qisqa muddatda o‘tishi mumkin 
bo‘lgan tokning ruxsat etilgan eng katta qiymati bilan aniqlanuvchi) 
yuklanish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Kontakt tarmog‘idagi similar umumiy 
yuzasini yoki sonini oshishi T.t.ning yuklanish qobiliyatini ortishiga olib 
keladi. Poyezdlar o‘lchamlari va massasini ortishi T.t.ni kuchaytirishni, ya’ni 
uning yuklanish qobiliyatini oshirishni talab etagi. Buning uchun odatda
kontakt osmasiga qo‘shimcha ravishda kuchaytiruvchi sim osiladi. Bu sim 
tokning ruxsat etilgan eng katta qiymatini 1,5 – 2 marta oshirish, 
R
va 
L
qiymatlarini kamaytirish (kuchaytiruvchi va kontakt simlari orasidagi masofa 
qancha katta bo‘lsa, 
L 
shuncha kichik bo‘ladi) imkonini beradi. 
O‘zgaruvchan tok t.y.ning ayrim uchastkalarida uning yondosh 
kommunikatsiyalarga ko‘rsatadigan elektromagnit ta’sirini ancha(15 
martagacha) kamaytirish talab etiladi. Bunday holatlarda T.t.da qaytuvchi 
simga ega bo‘lgan so‘ruvchi transformatorlar o‘rnatiladi(4.38-rasm, 
a
). 
Bunday T.t. anker uchastkalar izolyatsion tutashmalari sonining ko‘pligi va 
R
va 
L
qiymatlarining kattaligi bilan faqr qiladi. Bunday T.t.lari 
xarakteristikalarini yaxshilash so‘ruvchi transformatorlar transformatsiya 
koeffitsiyentlarini tanlash, qaytuvchi simni tolalash(расщепление) va uni 
tayanchlarda qulay(ratsional) joylashtirish bilan amalga oshiriladi. Yuklanish 
qobiliyati yuqori bo‘lgan o‘zgaruvchan tok T.t.ning yondosh liniyalarga 
elektromagnit ta’sirini kamaytirish maqsadida nimstansion zonada rels 
tarmog‘i yoki maxsus yerlatgichga ulangan ekranlovchi simdan foydalaniladi 
(5.38- rasm, 
b
). ekranlovchi sim, odatda, kuchaytiruvchi sim bilan birgalikda 
qo‘llaniladi va ikkaiasi ham kontakt tarmog‘i tayanchlarida osiladi. Kontakt 
tarmog‘i va kuchaytiruvchi sim toklari ta’sirida ekranlovchi sim – yer 
konturida uni induksiyalayotgan toklar yo‘nalishiga nisbatan qarama-qarshi 
yo‘nalgan tok hosil bo‘ladi. Ekranlovchi sim kuchaytiruvchi sigma qancha 
yaqin joylashgan bo‘lsa, induktivlik 
L 
va elektromagnit ta’sir shuncha 
kattaroq darajada kamayadi. T.t. parametrlarini yaxshilash uchun undagi 
kuchlanish oshiriladi. Bunga erishishning iqtisodiy jihatdan eng tejamkor, 
elektr harakat tarkibi konstruksiyasini o‘zgartirmasdan va kontakt tarmog‘i 
izolyatsiyasini kuchaytirmasdan yo‘li – bu ta’minlovchi sim kuchlanishini 
kontakt tarmog‘i kuchlanishiga nisbatan oshirishdir. Tortuvchi 
nimstansiyadan ta’minlovchi sim orqali uzatiluvchi yuqori kuchlanish 
avtotransformatorlar yordamida elektr harakat tarkibi uchun talab qilingan 

---

220
kuchlanishgacha pasaytirilgan holatda kontakt tarmog‘iga beriladi
(5.38-rasm, 
c
). Bunday T.t.da ta’minlovchi sim bilan rels tarmog‘i, kontakt 
tarmog‘i bilan rels tarmog‘i orasidagi kuchlanishlar 25 kV dan, ta’minlovchi 
sim bilan kontakt tarmog‘i orasidagi kuchlanish esa 50 kV bo‘ladi(2x25 kV 
tortish elektr ta’minoti tizimi). 
5.38-rasm. Tortish tarmog‘i sxemalari:
a
- so‘ruvchi transformatorli sxema; 
b
– 
ekranlovchi simli sxema; 
c
– ta’minlovchi sim va avtotransformator(o‘zgartgich)li
sxema; 1 - tortuvchi nimstansiya; 2 - so‘ruvchi liniya; 3 – rels tarmog‘i; 4 – qaytuvchi, 
ekranlovchi similar va rels tarmog‘i orasidagi tutashtirgichlar; 5 - so‘ruvchi 
transformatorlar; 6 – qaytuvchi sim; 7 - kontakt tarmog‘i; 8 – ta’minlovchi sim; 9 - 
kontakt osmasi va kuchaytiruvchi sim orasidagi tutashtirgichlar; 10 - kuchaytiruvchi sim; 
11 - ekranlovchi sim; 12 - ta’minlovchi sim; 13 – statik o‘zgartgichlar yoki 
avtotransformatorlar. 

---

221
Elektr energiyasining ko‘pchilik qismi ta’minlovchi sim orqali uzatilishi 
tufayli kontakt tarmog‘i yuklamasi 1,5 – 1,8 marta,
R
va 
L
qiymatlari esa 2,2 
– 2,6 martaga kamayadi. 25 kV li tortish elektr ta’minoti tizimidan faqrli 
o‘laroq 2x25 kV li tizimda tortish tokini tortuvchi nimstansiyaga asosan 
relslar va yer orqali emas, balki ta’minlovchi sim orqali qaytadi. Buning 
natijasida tizimning yondosh liniyalarga elektromagnit ta’siri qariyib 10 
baravar kamayadi. Elektrlashgan t.y. uchastkasi T.t.ni kuchaytirish va 
elektrlashtirilayotgan t.y. T.t. elementlarini tanlash uchun ularning texnik-
iqtisodiy ko‘rsatkichlari taqqoslanadi.