Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Bobil mil.avv. XII asr – mil.avv. VII asrda. Yangi Bobil 

podsholigi. Mil.avv. XII asrda kassitlar Bobiliga qo‘shni Elam 

davlati halokatli zarba berdi. Elam bir necha urushlardan 

so‘ng mil.avv. 1150-yillar atrofida kassitlar sulolasi hukmron-

ligini tugatdi. Lekin biroz vaqt o‘tib, Navuxodonosor I (mil.avv. 

1124–1108-yillar) 2-Issin sulolasi davrida elamliklar Bobildan 

haydab yuborildi. Elamga Novuxodonosor Osuriya va Elam 

chegarasidagi der qabilasi yonida shunday zarba

 berdiki, Elam 

haqida uch asr (mil.avv. 821- yilgacha) biror-bir matn xabar 

bermaydi. 

Elam ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng Navuxodonosor 

butun Mesopotamiya ustidan hukmronlik qilishga harakat 

qildi. Navuxodonosor va uning vorislari «Bobil podshosi Shu-

mer va Akkad podshosi to‘rt iqlim podshosi» unvonini oldilar. 

Poytaxt Issindan Bobilga ko‘chirildi. Bobilning keyingi tarixida 

Dajla, Frot daryolari, Fors qo‘ltig‘i qirg‘og‘i va Janubiy Meso-

potamiyaning shaharlari oralig‘ida joylashgan xaldey qabilalari 

muhim o‘rinni egalladilar. Ular yarim ko‘chmanchi chorvador 

va dehqonlar bo‘lgan. Xaldeylar mil.avv. IX asrda Bobilning 

janubiy qismini bosib oldilar va Bobil madaniyatini qabul qildi-

lar. Bobilning oliy xudosi Mardukka sig‘ina boshladilar. 

Mil.avv. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib oldi. Osuriyaliklar 

Bobilda mil.avv. VII asrgacha hukmronlik qildilar. Yangi Bo-

bil podsholigining paydo bo‘lishi mil.avv. 629-yilga to‘g‘ri kela-

di. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi

 xaldey sulolasiga 

asos soldi. Navuxudo nosor II ning hukmronlik yillari Bobilning 

gullab-yashnagan (mil.avv. 605–562-yillar) davri bo‘ldi. 

Bobil ulkan, ulug‘vor jamoat inshootlari bunyod qilingan, 

aholisi gavjum bo‘lgan qadimgi Sharqning eng yirik shahari-

ga aylandi. Shahar Frot daryosining ikki qirg‘ogida joylashgan 

bo‘lib, uzunligi 123 metr, kengligi 5-6 metr bo‘lgan ko‘prik bi-

lan birlashtirilgan. Shahar uch qator devor bilan o‘ralib, uning 

aylanasi 8 km ni tashkil qilgan va 100 ta bronza darvozadan 

shaharga kirilgan. Shaharda ulkan podsho saroyi, sun’iy te-

palikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esa gila joylashgan. 

---

109

Ibodat xonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil 

qilgan. Undan janubda balandligi 91 metr bo‘lgan yetti qavat-

li Etemenanki («osmon va yer markazidagi ibodatxona») deb 

atalgan zikkurat – ibodatxona bunyod qilingan. Katta diniy 

marosim uchun tantanali yurishlar yo‘li qurilib, uning g‘isht 

devorlari afsonaviy hayvonlar tasvirlangan rangli sirkor sopol-

lar bilan qoplangan. Eng mashhur inshootlaridan biri bo‘lgan 

ma’buda Ishtar darvozasi nemis arxeologlari tomonidan qa-

zib ochilgan. Bundan tashqari, afsonaviy Semiramida osma 

bog‘lari qurilgan. U qadimgi dunyoning yetti mo‘jizasidan biri 

hisoblangan. Bizgacha mil.avv. VII–VI asrlarga oid Bobil tarixi 

bo‘yicha ma’muriy matnlar, yozuvlar, podsho farmonlari va far-

moyishlari yetib kelgan. Bobil to‘g‘risida ayrim antik mualliflar 

ma’lumotlari ham mavjud. 

Mil.avv. 562-yilda Navuxodonosor II vafot qilgandan so‘ng, 

Bobil zodagonlari va kohinlari davlat siyosatiga faol aralasha 

boshladilar va o‘zlariga yoqmagan podsholarni almashtirar edi-

lar. Keyingi o‘n ikki yil ichida to‘rt hukmdor almashdi. Mil.avv. 

556-yilda kelib chiqishi oromiy bo‘lgan Nabonid taxtni egalla-

di. Ungacha o‘tgan Yangi Bobil podsholari xaldey qabilasidan 

edi. Nabonid diniy islohot o‘tkazdi. Oliy Bobil xudosi Marduk 

e’tiqodi o‘rniga Oy xudosi Sinaga e’tiqod qilishni birinchi o‘ringa 

qo‘ydi. Bu bilan u ko‘rinishidan xudo Sinaga e’tiqod qiladigan 

ko‘p sonli oromiy qabilalarini o‘z atrofiga birlashtirib, o‘zining 

qudratli hokimiyatini mustahkamlashga harakat qiladi. Lekin 

Nabonidning diniy islohoti Bobil, Borsippa va Urukdagi nufuzli 

qadimgi ibodatxonalar kohinlari bilan ziddiyatga olib keldi.

Mil.avv. 553-yilda Midiya va Fors o‘rtasida urush boshlan-

di. Midiya podshosi Astiag Xarran shahridan o‘z harbiy qis-

mini cha qirib oldi. Bundan foydalangan Nabonid o‘sha yil bu 

shaharni bosib oldi va mil.avv. 609-yilda osuriyaliklar bilan 

urush da buzib tashlangan xudo Sinaning ibodatxonasini qay-

ta tiklashga farmon berdi. Nabonid Markaziy Arabistonning 

shimoliy qismidagi Teyma viloyatini bo‘ysundirdi va Teyma  

vo diy si orqali sahro bo‘yicha Misrga boradigan savdo yo‘llarida 

o‘z nazoratini o‘rnatdi. Bu yo‘l Bobil uchun juda katta ahamiyat-

ga ega edi. Chunki mil.avv. VI asr o‘rtalariga kelib Frot daryosi 

o‘z oqimini o‘zgartirdi. Natijada Fors qo‘ltig‘i gavanlari orqali Ur 

shahri bilan dengiz savdosini olib borish mumkin bo‘lmay qol-

di. Nabonid o‘z qarorgohini Teymaga ko‘chirib, Bobilni boshqa-

rishni o‘z o‘g‘li Belshar Utsuraga topshirdi.

---

110

Nabonid g‘arbda faol tashqi siyosat bilan mashg‘ul bo‘lgan 

bir paytda Bobilning sharqiy chegaralarida qudratli raqib – Ah-

moniylar davlati paydo bo‘ldi. Fors podshosi Kayxusrav II bu va-

qtga kelib, Midiya, Lidiya va boshqa mamlakatlarni Hindiston-

gacha bosib oldi. U istilochilik urushlari olib borishga tayyor, 

yaxshi qurollangan qo‘shinga ega bo‘lib, boy va zaiflashib qol-

gan Bobilga qarshi urushga jadal tayyorlana boshladi. Nabonid 

Bobilga qaytdi va o‘z mamlakati  mudofaasini kuchli dushman-

ga qarshi tashkil qilishga kirishdi. Ammo Bobilda ichki vaziyat 

yomonlashdi. Nabonidning xudo Marduk ibodatxonasi kohin-

larining qudrati va ta’sirini yo‘qotishga urinishi, bu e’tiqod bi-

lan bog‘langan diniy bayramlarga loqaydligi qudratli kohinlarni 

unga nisbatan dushmanligini kuchaytirdi.

 Naboniddan norozi 

bo‘lgan kohinlar unga yordam bermadilar. Arabiston sahrolari-

da ko‘p yillik urushlarda holdan toygan Bobil qo‘shini o‘zlariga 

nisbatan ko‘p marta kuchli bo‘lgan fors qo‘shinlari hujumini 

qaytara olmadi. 

Bundan tashqari, Kayxusrav Bobildagi kohinlarning noro-

ziligidan ustalik bilan foydalandi va ularni o‘z tomoniga og‘di-

rib oldi. Mamlakat forslarning ayg‘oqchilari bilan to‘lib ketgan 

edi. Bobil 200 ming kishi yashaydigan, uch qator devor bilan 

o‘ralgan, 100 darvozali –  o‘sha davr uchun ulkan shahar edi. 

Forslar qo‘qqisdan hujum qilganlari uchun shahar markazida 

yashaydigan bobilliklar dushman shahar atrofini egallaganini 

bilmadi. Dushman shaharga kirganda ham hech nimadan xa-

barsiz bobilliklar qandaydir bayramni beg‘amlik bilan nishon-

layverdilar. Nabonid poytaxt Bobil mudofaasini uyushtirishga 

urindi. Lekin mil.avv. 539-yil 12-oktabr kuni forslar qo‘shini 

Bobilga kirdi. Nabonid taslim bo‘ldi va  Kayxusrav unga marha-

mat qilib, Karmaniya viloyatiga noib etib tayinladi. Uning o‘g‘li 

Belshar qatl etildi.  Kayxusrav Bobildagi yahudiylarga Falas-

tinga qaytishga ruxsat berdi. Forslar Misrning kuchayishidan 

qo‘rqdi. Bobil mil.avv. 539-yil oktabr oyida forslar tomonidan 

bosib olindi va o‘z mustaqilligini abadiy yo‘qotdi. Bobil mil.

avv. 331-yilgacha Ahmoniylar davlati tarkibiga kirdi. Keyin esa 

makedoniyalik  Aleksandr davlatiga, uning yemirilishidan so‘ng 

Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi. 

Mil.avv. VIII–V asrlarda Bobilda mavjud bo‘lgan Egibi va Mu-

rashu tadbirkorlik uylarining mixxat hujjatlari bu davrda Bo-

bilda tovar-pul munosabatlarining yuqori darajada rivojlangani 

to‘g‘risida ma’lumot beradi. Bu vaqtda savdo-sudxo‘rlik ish-

---

111

larida ixtisoslashgan katta mablag‘ va moddiy vositalarga ega 

bo‘lgan «tadbirkorlik uylari» mavjud bo‘lgan. Ana shunday uy-

lardan biri Egibi uyi Bobilda ko‘p sonli mol-mulk, yuzlab qullar, 

yer va ustaxonalarga ega edi. Bu tadbirkorlik uyining vakillari 

har kuni katta pul mablag‘lari talab qiladigan pul-kredit ope-

ratsiyalarini amalga oshirganlar. 

So‘nggi Bobil jamiyati ijtimoiy tabaqalari quyidagi ko‘rinish-

da bo‘lgan:

1. Hududiy jamoa doirasida yer egasi bo‘lgan, to‘la fuqaro-

lik huquqiga ega odamlar. Ular jamoaning o‘z-o‘zini boshqaru-

vida hamda qishloq jamoalari o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni 

hal qilishda ishtirok etganlar. Ko‘pgina yer egalari o‘z yerlari-

ni ijaraga berib, o‘zlari boshqa faoliyat bilan shug‘ullanganlar 

va qishloqda yashamaganlar. Jamoa yeri ulushidam mahrum 

bo‘lish fuqarolik huquqidan mahrum bo‘lishga olib kelgan. Shu 

sababli, kambag‘al jamoachilar sudxo‘rdan qarz olganlar. Qarz-

dor garovga qo‘ygan mulkidan va u orqali ta’minlangan ijtimoiy 

mavqeyidan mahrum bo‘lmaslik uchun o‘zi va oila a’zolarini ga-

rovga qo‘yishga doimo tayyor bo‘lgan.

2. Jamoa yerida o‘z yeriga ega bo‘lmagan kishilar mahalliy 

o‘z-o‘zini boshqarish ishlarida ishtirok etmaganlar. Ular ega-

lik qilgan yer davlatniki bo‘lgan. Bunday odamlar «podsho xiz-

matkorlari» sifatida qaralgan. Uning xizmati nufuzli bo‘lib, uni 

ta’minlashga berilgan mulk yaxshi yashash kafolatini bergan.

3. Yerga biriktirilgan va mehnat majburiyatlarini o‘tashga 

majbur bo‘lgan qaram dehqonlar. Ko‘pincha ular qandaydir 

jamoalarga, asosan ibodatxonalarga tegishli ishchilar bol’gan. 

Bu toifaning qaramligi merosiy bo‘lib, ozod bo‘lishlari ehtimoli 

noma’lum edi. Ular oila bo‘lib yashaganlar, avloddan-avlodga 

mehnatning bir xil turi bilan shug‘ullanganlar. Lekin bu odam-

lar ibodatxonaning mulki deb hisoblanmagan. Shu sababli, qul 

sifatida oldi-sotdi qilinmaganlar. Ularning fuqarolik huquqlari 

bo‘lmagan.

4. So‘nggi Bobil hujjatlarida qullar tilga olinadi. Qullar 

aholi ning ko‘p qismini tashkil qilmagan, lekin qul mavqeyida-

gi odamlar kam bo‘lmagan. Mamlakatda qul bozorlari mavjud 

bo‘lib, u yerda qullarning bahosi doimo barqaror edi. Qullarga 

xo‘ja yinning tamg‘asi bosilgan. Qullar podsho va ibodatxonalar-

ga tegishli bo‘lgan, lekin ularning ko‘pchiligi xususiy kishilar-

ning mulki hisoblangan. Ko‘pgina qullar o‘z kasbining ustasi 

bo‘lganlar. Xo‘jayinlar ularni pul ishlashga yuborgan. Yaxshi 

---

112

kasb-hunarga ega bo‘lgan qulga o‘z xo‘jaligiga ega bo‘lish, uyla-

nish huquqi berilgan va erkin odamlar kabi huquqiy bitimlar 

tuza olgan. Ba’zi qullar savdo-sudxo‘rlik faoliyati bilan shug‘ul-

lanib boyib ketganlar. Boyib ketgan qullar o‘z qullariga ega 

bo‘lganlar, lekin shu bilan birga, qul mavqeida qolaverganlar. 

Hujjatlarda bir necha katta boy qul tadbirkorlar ismlari 

ma’lum bo‘lib, ular o‘nlab qullarni bahosiga teng bo‘lgan mab-

lag‘ bo‘yicha bir vaqtning o‘zida bir necha bitimlarni tuzish-

lari mumkin bo‘lgan. Boy qullar yollanma ishchilardan foyda-

langanlar. Jumladan, erkin fuqarolarni ham ishlatganlar yoki 

ularni o‘z qarzdorlariga aylantirganlar. Qul o‘z xo‘jayini bilan 

ish bo‘yicha hamkor sifatida chiqishi va shartnomalar tuzi-

shi mumkin bo‘lgan. Hujjatlarga ko‘ra, bu davrda qullarning 

soni ko‘paygan. Ibodatxona xo‘jaligida yuzlab qullar ishlagan. 

Boylarning yerlarida 3-5 qul, tadbirkorlik uylarida o‘nlab qul-

lar mehnat qilgan. Yirik yer egalari erkin kishilarga va qullarga 

yerni ijaraga bir xil shartlarda berganlar.

So‘nggi Bobil davrida katta va mayda yer egaligi mavjud 

bo‘lgan. Yerlar ulushlarga bo‘linib, qullar va erkin kishilarga 

ijaraga berilgan. Davlat amaldori bo‘lgan katta yer egasi bosh-

qaruvchi yollagan yoki yerini bir kishiga, misol uchun, tadbir-

kor va boy qulga ijaraga bergan. U esa, yerni ulushlarga bo‘lib, 

boshqalarga ijaraga berib, ijara haqini yig‘ib olgan (sub ijara). 

Yollanib ishlaydiganlar, kam yerli yoki yersiz kishilar aholi-

ning ko‘pchilik qismini tashkil qilgan. Ibodatxonalar ham to-

var-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer va qullarni ijaraga 

berganlar. Mil. avv. I ming yillikda podsho xo‘jaligi sezilarli rol 

o‘ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona 

va xususiy xo‘jaliklar yetakchi o‘rinni egallagan. 

Bobil savdogarlari Old Osiyoning eng boy va tadbirkor sa-

vdogarlaridan bo‘lgan. Bobil savdogarlari xalqaro savdoda Shar-

qiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i mamlakatlari va Mesopotamiyadan 

janubiy-sharqda turgan viloyatlar o‘rtasida savdoda vositachilik 

qilganlar. Bobil shahari xalqaro savdo markazi bolib, shaharda 

o‘nlab mamlakatlardan savdogarlar kelgan. Misr, Suriya, Elam 

va Kichik Osiyo bilan gavjum savdo qilingan. Bobil Ahmoniylar 

viloyatlariga g‘alla, kiyim-kechak, jun va gazlama yetkazib be-

radigan asosiy markaz bo‘lgan. Bobil mustaqilligini yo‘qotgani-

dan so‘ng, fors davlatining eng boy satrapliklaridan biri bo‘lib 

qoldi. U har yili Ahmoniylar davlati xazinasiga 1000 talant (30 

tonna) kumush bilan davlat solig‘ini to‘lagan. Ahmoniylar bobil 

---

113

savdogarlariga ko‘plab imtiyozlar berdilar. Ular buning evaziga 

Suza xazinasiga katta miqdorda to‘lovlar to‘laganlar.