Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6. Fan. Qadimgi hindlar matematika, astronomiya, tibbi-

yot va tilshunoslikda katta yutuqlarga erishdilar. Hind fani-

ning ilmiy yutuqlari boshqa xalqlarning madaniyatiga katta 

ta’sir  o‘tkazdi.  Qadimgi  hind  kashfiyotlari  Yevropada  faqat 

yangi davrdagina amalga oshirildi. Dunyo matematika va 

ast ronomiyasi tarixida milodiy V–VI asr boshlarida yasha-

gan olim Ar’yabxataxa alohida o‘rin egallaydi. U «pi» sonining 

ahamiyatini aniqladi va chiziqli tenglamani yechishning o‘ziga 

xos yo‘lini taklif qildi. Bu zamonaviy matematika yutuqlariga 

yaqin edi. Hind matematikasining yana bir ajoyib yutug‘i nol 

bilan hisoblashning o‘nlik tizimi yaratilishi edi. O‘nlik tizim 

arablar tomonidan o‘zlashtirilib, ular orqali boshqa xalqlar-

ga tarqaldi. Hozir undan butun dunyo foydalanadi. Qadim-

gi hind raqamlarini belgilash tizimi zamonaviy nomerlash 

tizimini belgiladi va zamonaviy arifmetikaning asosida yotdi. 

Mavhum son to‘g‘risidagi ta’limot va raqamli tizimning yuqori 

darajasi ishlab chiqilishi algebra fanining yutug‘i bo‘ldi. An-

tik fanda faqat geometriyaga e’tibor berilgan edi. Qadimgi 

hindlar esa matematika fanini rivojlantirdilar. O‘rta Osiyo lik 

olimlardan al-Xorazmiyning matematika bo‘yicha asari hind 

matematikasining yutuqlaridan foydalanilgan holda yaratildi 

va bu asar 1145-yilda lotin tiliga tarjima qilingan edi. 

Zamonaviy matematikada foydalaniladigan «raqam», «sinus», 

«ildiz» atamalari hindlar tomonidan taklif qilingan. Astronomiya 

fanida ham hindlar katta yutuqlarga erishdilar. Matematika, 

astronomiya fanlari bo‘yicha V asrda mashhur olim Ar’yabxata 

harakatning nisbiyligi asosida yerning o‘z o‘qi atrofida va qu-

yosh atrofida aylanishini faraz qildi. 

Qadimgi Hindistonda falsafa yuqori darajada rivojlandi. Fal-

safada materialistik oqim bo‘lgan lokayata maktabi vujudga 

keldi. Hind materialistlari diniy «erkin bo‘lish» va xudolarning 

---

273

kuch-qudratlilik g‘oyasiga qarshi chiqdilar. Bilimning asosiy 

manbasi hissiy qabul qilish deb hisobladilar. Mashhur fayla-

suf, targ‘ibotchi Shankara Vedanta idealistik falsafa maktabini 

yaratdi. 

Qadimgi hind tibbiyotida uzoq yashash fani – ayurveda shakl-

landi. Hind tabiblari inson sog‘ligiga iqlimning ta’siri, o‘tlarning 

xususiyatini o‘rganmdilar. Shaxsiy gigiyena va parhezga alohi-

da e’tibor qaratdilar. Hind tibbiyot asarlarida 300 xil jarrohlik 

amaliyoti va 120 jarrohlik asboblari eslatib o‘tiladi. Tibet tibbi-

yoti qadimgi hind ayurvedasiga asoslangan. 

Qadimgi Hindistonda tilshunoslik fani yuqori darajada rivoj-

landi. Hindlar barcha fanlar va san’atlar asosida so‘z yotadi, 

deb hisobladilar. Mashhur tilshunos Paninining «Ashtadxyai» 

(«Sakkiz kitob») grammatik asarida til materiali chuqur va asos-

li tahlil qilingan va mukammal til nazariyasi shakl lantirilgan.

Qadimgi hind adabiyoti, falsafasi va madaniyati Yevropa va 

Amerikaning taniqli olimlari e’tiborini jalb qildi. Taniqli olimlar 

I. Gerder, I. Gyote, G. Getne, G. Gesse, S. Sveyg, L. Tolstoy, R. 

Rollan, R. Kipling va boshqalar qadimgi hind syujet va motivlari-

dan foydalanganlar. Gerder, Gyote, F. Shiller jahon adabiyoti-

ning yuksak namunalaridan biri bo‘lgan Kalidasining «Shakun-

tala» dramasini o‘qib, hayratga tushganlar. Bu dramani dunyo 

adabiyotining eng ajoyib namunalaridan biri deb e’tirof etdilar. 

Gyote hind afsonalari syujeti asosida bir qancha balladalarni 

yaratdi (ayniqsa, uning 1794-yilda yozgan mashhur «Xudo va 

raqqos» balladasi diqqatga sazovor). Mashhur Amerika yozuv-

chilari U. Emerson, G. Toro, U. Uitmen ijodiy faoliyatiga qadim-

gi hind falsafasi kuchli ta’sir o‘tkazdi. 

Qadimgi hind madaniyati bilan O‘rta Osiyo madaniyati juda 

yaqin aloqada bo‘ldi va bizning madaniyatimizning shaklla-

nishida hind madaniyatining ta’siri qadimdan juda kuchli 

ta’sir qildi. O‘z navbatida, hind madaniyati bizning ajdod-

larimiz yaratgan madaniyat namunalarini o‘zlashtirdi. Har 

ikkala buyuk madaniyatning bir-biriga hayotbaxsh ta’siri 

xalqlarimizni bir-biriga yaqinlashtirdi. Hind madaniyati va 

san’atida O‘rta Osiyoning ta’siri me’morchilik san’atida yaq-

qol ko‘rinadi. 

---

274