|
TURLI E'TIQODLAR YONMA-YON YASHAGANDA...
Arab sayyoxi ibn Yoqut mug`ullar istilosi arafasida xorazmshoxlar saltanatini boshdan-oyoq kezib chiqib, davlat tuzilishi, qal'a-yu qishloqlari, bozorlari, xunarmandchilik, dehqonchilik hamda taniqli
olimlari xakida yo`l xotiralari yozadiki, hozirda ushbu yo`lnoma xorazmshoxlar saltanatining eng gullagan davrini ko`z oldimizga keltirishda eng muxim manba bo`lib xisoblanadi. Xozir yo’lnoma xaqida tuxtalmoqchi emasmiz. Ibn Yoqut yo`lnomasida bir xolatga ko`zimiz tushadi. U Abu Muxammad al-Qosim al-Buxoriyni Buxoroda uchrat- gani, olim bilan suxbatda uni mu'taziliy oqimiga mansublikda ayblashayotgani, aslida u yerlik xalq kabi danafiy masxabida ekanini aytganini eslatib ketadi. Abu Muxammad al-Buxoriy bir qancha mashxur risolalar muallifi bo`lib, Ibn Yoqut u bilan uchrashgan vaqtda keksayib qolgandi. Yana bir bitikda uning 1160 yilda tutilgani keltirilgan. Bu misolni keltirishimizga sabab, az-Zamaxshariyning ham mu'taziliy mazxabiga e'tiqod
Qilganini eslatishdir. Bu mazxab a'zolari 'Allox yaratuvchi, kuch-quvvat esa insonning O`zidan" degan qarashni ilgari surishgan. Anushteginiy xorazmshoxlar davlati o`z davrining eng ulkan saltanatlaridan biri bUlib, unga qaram xududlarda asosan musulmonlar yashashsa-da,
turli mazxablar, oqimlar, suluklar bo`lib, ularning raxnamolari o’z mazhabi yoki suluki nuqtai nazaridan kelib chiqqan xolda Alloxga (Xaqqa) yetishish yo`lida o`z g`oyalarini ilgari surishardi, Maqsad bir, ammo ko`pincha manfaatlar to`qnashuvi yuzaga kelardi. Xorazmshoxlar diniy bag`rikenglik siyosatini olib borishar, mazhablar orasidagi
qarama-qarshiliklarda biror tomonga yon bosishmasdi.
Xorazmning tub axolisi xanafiy mazxabiga e`tikod qilgani xolda, xorazmshoxdar (ayniqsa, so`nggi xorazmshox Muxammad) shofiiylik oqimi tarafdori
Bo’lgan. O`sha vaqtda Xiva shaxri shofiiylikning marka-
zi xisoblangan. Xorazmshox Muxammad saroyida katta
nufuzga ega, xatto xukmdorga o`z so`zini o’tkaza oladigan
Shaxobiddin Abu Sayyid ibn Imran al-Xivakiy aynan
shofiiylarning piri komili xisoblangan. 'Avliyolar
yaratuvchi shayx” nomi bilan tanilgan Najmiddin Kubro (u xam aynan xivalik) esa o`z muridlari bilan Gurganjda xanafiy mazxabini mustaxkam ushlab turardi. Bundan tashkari, Gurganjda nasroniylar, juxudlar
xam ko’pchilik bo’lib, ular o`z dinlariga e'tikod qilishar, buning uchun xukmdor tomonidan shart-sharoit yaratib berilgandi.
Tarixiy manbalar az-Zamaxshariy ajdodlarining
Mu`taziliy oqimiga qachon qo`shilgani borasida sukut saqlaydi. O`sha vaqtdagi diniy muxit va unga nisbatan xukmdorlarning bag`rikenglik siyosatidan kelib chiqib, az-Zamaxshariy dunyoga kelgan oilada aynan mu`taziliy oqimi qarashi ustuvor bo’lgan, Ilk saboqni og`asidan
olgan. az-Zamaxshariyning bola ongida aynan ushbu ta'limot chuqur O`rnashgan. Keyinchalik boshqa shaxarlarga sayoxati va uzoq muddat Makkada yashagan davrida olim mu'taziliy oqimi ilgari surgan g`oyalar haq emasligiga ishonch xosil qilgan bo`lishi mumkin, ammo... ogasiga
bo`lgan xurmat tufayli bu karashdan voz kecholmagan.
Va vaqt kelib, ayoli bilan bir kuni tunda yolg’iz qolishganida ro`y bermish voqea az-Zamaxshariyni mu'taziliy oqimidan voz kechishga sababchi bo`lgan, deb rivoyat qoldirishgan. Zamondoshlari uning G’oyatda jur`atli va bir so’zlik Bo’lganini xayrat-la e'tirof etadilar. U o’zi mansub Bo’lgan mu'taziliy mazxabini «qattik ximoya qilgan.
Nafakat ximoya qilgan, balki bundan faxr tuygan. zamondoshlari xotirlashlaricha, u xali Makkada yashagan davrida biror xonadonga tashrif buyursa, eshikni ochgan xizmatkorga: “Xo’jayiningga az-3amaxshariy al- mu'taziliy kelganini xabar ail!” deb qo`rqmasdan
gapiravergan.
U mazxabi g`oyasidan kelib chiqqan xolda “Kur`on
maxluq, ya'ni yaratilgan” deb ulamolar bilan munokasha- baxslar davomida aytaverardi. Xatto Qur`oni Karimga bag’shlangan “Al-Kashshof" tafsiri muqaddimasida “Alxamdulilloxi-allaziy xalaqa
yaratgan Alloxga xamdlar bo’lsin!") deb boshlamoqchi
bo`lganida yaqin do`stlari uni bu fikridan qaytarishga
urinishgan. Ular aytishganki:”Agar sen shunday qilsangodamlarning nafrati qo’zg`alib, unda shuncha mashaqqat evaziga yozgan tafsirning hech bir foydasi bo’maydi !, Az-Zamaxshariy shundan keyin yozgan asarining bar- cha musulmonlarga birdek foydasi tegishini ko’zlab, vaqtincha bo`lsa-da, mu'taziliy mazxabi g`oyasidan che- kinib, kitob mukaddimasini: ”Alxamdu-lillohi alla- ziy anzala al-Qur`on” (”Qur`onni nozil etgan Alloxga hamdlar bo’lsin!”) deb yozishga qaror qiladi. Xozir gap mazxablarda emas. Tariximizda turli davrlarda qanchadan-qancha mazxablar, oqimlar, suluklar dunyoga kelgan. Ayrimlari bir necha asrlik yo’lni bosib o’tishgan va xatto hozirgi kunimizgacha yetib kelgan bo’lsa, ayrimlarining umri qisqa bo’lgan. Eng asosiysi, az-Zamaxshariyningxayotda to’g`ri Yo`lni tanlagani, umrini ilmga baxshida qilib, abadiyatga daxldor asarlar yaratgani!
Do'stlaringiz bilan baham: |
