Universitetining jizzax filiali "psixologiya" fakulteti "psixologiya va gumanitar fanlar" kafedrasi

1.2. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari. 
Psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning 
tuzilishini o’ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Quyida mualliflarning ayrimlariga 
qisqacha to’xtalib o’tamiz. 
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham 
ob’yekti, ham sub’yektidir. A.N.Leontyev ushbu masalaga boshqacharoq 
yondashib, unga shunday ta’rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub’yektidir. 
K.K.Platonovning talqiniga binoan: jamiyatda o’z rolini anglovchi, ishga layoqatli, 
yaroqli a’zosi shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat 
qilgan S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs bu tashqi ta’sirlar yo’nalishini 
o’zgartiruvchi ichki shart-sharoitlar majmuasidir. 
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo’lmagan tushunchalar 
qo’llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini 
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil qilish maqsadga 
muvofiq. 
1. 
Odam.
sut emizuvchilar sinfiga daxldorlik, biologik jonzod ekanligi 
odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo’llarning mehnat faoliyatiga 
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga 
kirishi uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong 
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z 
qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o’zgartirish imkoniyatiga ham 
egadir. 
2. 
Shaxs
. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda 
rivojlanuvchi, til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala)ga 
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi 
hisoblanadi. 
3. 
Individuallik
. Har qaysi inson betakror o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga 
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emotsional va irodaviy sohalarida 
namoyon bo’ladi. 

---

9 
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko’p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid 
materiallar bilan qisqacha tanishib o’tamiz. S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs 
quyidagi tuzilishga ega: 
1. Yo’nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar, faoliyat va 
xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi. 
2. Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar, hayot va faoliyat jarayonida egallanadi. 
3. Individual tipologik xususiyatlar temperament, xarakter, qobiliyatlarda aks 
etadi. 
K. K. Platonov ta’limotiga ko’ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega: 
I. Yo’nalganlik osttuzilishi shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini 
birlashtiradi, Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko’lam (hajm) darajalarini 
farqlash lozim. 
II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - ta’lim vositasida, shaxsiy tajribada egallangan 
bilimlar, ko’nikmalar va odatlarni qamrab oladi. 
III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - ijtimoiy turmush jarayonida 
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari. 
IV. Biologik shartlangan osttuzilish - miya morfologik va fiziologik 
xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq bo’lgan patologik o’zgarishlarni, 
shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik xosiyatlarini birlashtiradi. 
A. G. Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega: 
1.