|
Ijtimoiy moslashuv
- ijtimoiy vaziyatlarda o‘zining rolini aniqlay olish,
vaziyatga moslashuvchanlik va safarbarlik;
Loyihaviy
- ijtimoiy faoliyat jarayonida o‘z-o‘zini anglash, individual xulq-
atvor strategiyalarini tanlay olish;
Interiorizatsiya
- ijtimoiy faoliyatning asosiy me’yorlarini qabul qilish va
faoliyatda namoyon etish.
21
XULOSA
Odamni shaxs sifatida tevarak - atrofdagi kishilar va narsalar bilan bo’lgan
aloqalari ularning ishlab chiqarish faoliyatlarida, odamlar o’rtasida yuzaga
keladigan munosabatlarda namoyon bo’ladi. Odam boshqa kishilar bilan bo’lgan
munosabatlardagina shaxs bo’lib shakllana boshlaydi. Demak, shaxs kishilik
jamiyatida yashaydigan, faoliyatni biror turi bilan shug’ullanadigan, til orqali
atrofdagilar bilan normal muloqotda bo’la oladigan, ongi yuksak rivojlangan komil
insondir.
Odam turli guruhlarga kirar ekan, har xil vazifalarni bir - biriga o’xshamagan
rollarni bajaradi. Ba’zi bolalar oilada erkatoy, injiq bo’lsa, maktabda tengdoshlari
o’rtasida kamtarin, odobli, xushchaqchaq bo’ladi. Ishda juda jiddiy yuradigan odam
biror sayohatga borganda hazilkash, qiziqchi bo’lib yurishi mumkin. Ko’pincha
kishi turli vaziyatlarda o’xshash sifatlarni namoyon qiladi. Odamning psixik
holatlarini o’zgarishi tashqi muhitga va ijtimoiy tarbiyaga bog’liqdir. Shaxsning
nisbatan barqaror va nisbatan o’zgaruvchan xususiyatlari shaxs xislatlarining bir
butunligi va o’zaro bog’liqligidan iborat bo’lgan murakkab birlikni, ya’ni dinamik
tuzilishni hosil qiladi.
Shaxs odamning ijtimoiy, konkret-tarixiy sharoitlarda yashashi, ta’lim-
tarbiya olishi tufayli tarkib topishining natijasidir.
Bu masalani hal qilish yuzasidan psixologiya tarixida ikkita oqim mavjud edi.
Ulardan birinchisi shaxs psixik taraqqiyotining biogenetik konsepsiyasi, ikkinchisi
esa shaxs psixik taraqqiyotining sotsiogenetik konsepsiyasi deb yuritiladi.
Biogenetik konsepsiyaning qarashiga muvofiq inson shaxsining taraqqiyoti
biologik faktor ko’proq nasliy faktor bilan belgilanadi. Shuning uchun shaxs
taraqqiyoti ichki ta’sir tufayli yuzaga keladi (o’z ixtiyoricha yuzaga keladi) degan
nazariyaga asoslanadi.
Sotsiogenetik konsepsiya shaxsning taraqqiyotini uning atrofidagi ijtimoiy
muhitning bevosita ta’siri natijasi deb hisoblaydi. Sotsiogenetiklarning fikricha,
odam “ijtimoiy muhit nus’hasidir”. Sotsiogenetiklar ham biogenetiklar singari
rivojlanayotgan odamninng shaxsiy aktivligini inkor qiladilar.
22
Shaxs taraqqiyotining qonkniyatlarini tushunishda biogenetik konsepsiyaga
ham, sotsiogenetik konsepsiyaga ham asoslanib bo’lmaydi. Biogenetik konsepsiya
ham sotsiogenetik konsepsiya ham psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi
kuchlarini aniqlab berishga qodir emas. Psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi
kuchlarini nemis psixologi V.Shteri tomonidan ilgari surilgan va ikki faktor (muhit
va irsiyat)ning o’zaro mexaniq munosabati yoki konvergensiyasi deb atalgan
nazariyasi ham ko’rsatib bera olmaydi.
Shaxs taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlar problemasini hal qilishda
dialektik materializm ta’limoti taraqqiyotda quyidan (soddadan) yuksakka
(murakkabga) o’tishni amalga oshiradigan ichki qarama-qarshiliklarni ochib
berishni zaruriy ravishda talab qiladi. Shaxsning aktivligi odamni anglangan va
anglanmagan motivlarning murakkab sistemasi orqali faoliyatga undovchi ehtiyojlar
yig’indisiga bog’liqdir.
Shaxs psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari odamning o’z
faoliyati davomida o’zgarib boruvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning haqiqiy
imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklarda yuzaga chiqadi.
Shunday qilib, shaxsni rivojlantirish maqsadida bu qarama-qarshiliklarni
yengish faoliyatida, ya’ni faoliyatni amalga oshirishning ma’lum vositalarini (yo’l-
yo’riqlarini, bilimlarini va shu kabilarini) o’zlashtirish orqali sodir bo’ladi.
Bularning hammasi ta’lim (o’qitish) yordami bilan amalga oshiriladi. Bunda aktiv
faoliyat orqali ehtiyojni qondirish qonuniy ravishda yangi yanada yuksakroq
darajadagi ehtiyoj tug’diradi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, shaxs taraqqiyotining harakatlantiruvchi
kuchlari irsiyat va muhitdir deb o’ylash xato bo’lar edi. Lekin bundan shaxsga
harakteristika berishda irsiyat va muhitni e’tiborga olmaslik kerak, degan ma’no
mutlaqo chiqmasligi kerak.
Ko’pchilik odamlar o’rtasida (xususan ota-onalar o’rtasida) odam shaxsiga
xos ma’lum bir xususiyatlarning paydo bo’lishida irsiyat ustunlik qiluvchi rol
o’ynaydi, degan tasavvur keng tarqalganligini pedagog e’tiborga olishi lozim
bo’ladi. Bunday taxminlarning qandaydir asoslanganligini dalilsiz inkor qilish
23
bilangina cheklanmay, mazkur murakkab masalani ilmiy aasosda tushuntirib berish
ham zarurdir.
Shaxsning taraqqiyoti ijtimoiy jarayon ekanligini e’tiborga olinadigan
bo’linsa, shaxsning tarkib topishida yetakchilik roli maqsadga muvofiq ta’sirotlarga,
ya’ni tarbiyaga bog’liq ekanini ko’ramiz. Tarbiya shaxs taraqqiyotini jamiyatning
oldiga qo’ygan maqsadlariga muvofiq ravishda yo’llaydi va tashkil qiladi. Bunday
tarbiya bolaning hayoti va faoliyatini faqat ma’lum tarzda tashkil qilish hamda
tartiblashtirish bilangina cheklanib qolmay, balki hozirgi mavjud pedagogik
prinsiplarga muvofiq ravishda, konkret shaxsning imkoniyatlarini yaxshilab
ro’yobga siqaradigan, maxsus individual muhit yoki taraqqyoit vaziyatini tashkil
etadi, shaxsning aktivligini tarkib toptira va yo’llay borib, uning namoyon bo’lishi
uchun sharoit yaratadi.
24
Do'stlaringiz bilan baham: |
