Universitetining jizzax filiali psixologiya fakulteti "psixologiya" kafedrasi

metodologiya
deb ataladi. Ilmiy 
bilish metodlari o`z harakteriga ko`ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) 
umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bo`linadi. Eng umumiy 
ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo`lgan metodlardir. Bunga 
analiz va sintez, umumlashtirish va mavxumlashtirish, induksiya va deduksiya, 
kiyoslash 
va modellashtirish kabilarni ko`rsatish mumkin. Masalan, 
tabiatshunoslik fanlarida ko`zatish, eksperiment, takkoslash umumilmiy 
metodlar bo`lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar 
xisoblanadi. 
Хususiy ilmiy metodlar har bir fanning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib 
chiqadi. Masalan, suxbatlashish, anketa surovi, xujjatlarni o`rganish sotsiologiya 
faniga xos bo`lgan xususiy ilmiy metodlardir. Bir fanda yaxshi samara 
beradigan ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. 
Ilmiy bilishda to`g`ri metodni tanlash bilishda muvaffakiyat garovi xisoblanadi. 
Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o`rganish kerak, degan 
masala fan predmetini aniqlashga imkon bersa, qanday o`rganish kerak, degan 
masala esa ilmiy bilish metodini to`g`ri belgilashga yordam beradi. Ilmiy bilish 
metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Ilg`or ilmiy nazariya 
fanning butun taraqqiyoti davomida erishilgan muxim yutuq bo`lib, u ilgarigi 
ilmiy qarashlarni ijodiy rivojlantirish, usha yutuqlarga tanqidiy nuqtai 
nazardan qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o`zi erishgan yutuqlarga 
shubxa bilan qarashni taqozo qiladi. Fan, falsafa soxasida erishilgan yutuqlarni 
mutloqlashtirish, ularga kur-kurona siKinish muqarrar ravishda dogmatizmni 
keltirib chiqaradi. Fan erishgan yutuqlar hamisha nisbiydir. Lekin bunday 
nisbiylikni mutloqlashtirish relyativizmni, fan yutuqlariga ishonchsizlik bilan 
qarash esa, skeptitsizmni vujudga keltiradi. Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, 
relyativizm va skeptitsizm jiddiy xalaqit beradi. Ilg`or ilmiy nazariyalar ma’lum 
bir davrda ilmiy va falsafiy qarashlar yo`nalishini o`zgartirishi, ilmiylikning 
o`ziga xos mezoni bo`lishi ham mumkin. Masalan, Charlz Darvinning 
evolyutsion nazariyasi, A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi falsafiy va ilmiy 

---

dunyoqarashlarda muxim o`zgarishlarni vujudga keltirdi. Gnoseologiyada 
haqiqat tushunchasi muxim o`rin tutadi. Haqiqat inson bilimlarining vokelikka 
muvofiq kelishidir. Haqiqatni ochish yoki ilmiy haqiqatga erishish har qanday 
ilmiy bilishning asosiy vazifasi xisoblanadi. Haqiqat o`zining mazmuniga ko`ra 
mutloq va nisbiy bo`lishi mumkin. Fan haqiqati hamisha nisbiy harakterga ega 
bo`lib, ularning majmuasidan mutloq haqiqat vujudga keladi. Haqiqat o`z 
mazmuniga ko`ra hamisha ob’ektivdir. Ya’ni uning mavjudligi ayrim 
kishilarning xoxish-irodasiga bog`liq emasdir. Masalan, O`zbekistonning milliy 
mustaqilligi ob’ektiv haqiqatdir. Ayrim kishilarning bu mustaqillikni tan olish 
yoki olmasligidan qat’i nazar, bu haqiqat o`z mazmunini saqlab qolaveradi. 
Haqiqatni atayin bo`zish yoki soxtalashtirish oxir-oqibatda fosh bo`ladi va o`z 
qadrini yo`qotadi. Shuningdek, haqiqat xech kachon mavxum emasdir. U 
hamisha konkretdir. Хegel so`zlari bilan aytganda, nimaiki voke bo`lsa, u 
haqiqatdir, haqiqat — vokelikdir. Haqiqat mazmunining konkret harakteri joy, 
vaqt va sharoitni e’tiborga olishni talab etadi. Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va 
ijtimoiy bilishning o`ziga xos xususiyatlarini anglash muxim ahamiyatga egadir. 
O`zok yillar davomida tabiatshunoslik fanlariga xos bo`lgan ob’ektivlik, holislik 
ilmiylikning muxim mezoni deb xisoblab kelindi. Birok XX asr o`rtalarida fan-
texnika inqilobi insoniyat oldida paydo bo`lgan muammolar tabiatshunoslik 
fanlari oldiga qadriyatli yondashuv vazifasini kuya boshladi. Aqlli mavjudot 
bo`lgan inson har kachon tabiatni o`rganishda hamisha o`z manfaatlarini 
ko`zlaydi. Тabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, degan bir yoklama 
qarash oxir-oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan shafkatsiz munosabatni 
vujudga keltirdi. XX asr oxirlariga kelib tabiatga nisbatan insonlarcha, qadriyatli 
munosabatda bo`lish zaruriyati chuqurrok anglana boshladi. Ijtimoiy fanlar 
hamisha mavjud siyosiy tuzum, davrning talab va extiyojlari bilan uzviy bog`liq 
ravishda rivojlanadi. Ijtimoiy bilishda jamiyat ham bilish ob’ekti, ham bilish 
sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi: insoniyat o`z tarixini yaratuvchi va o`z-o`zini 
biluvchidir. Тabiatshunoslikda nisbatan barqaror sistemalar bilish ob’ekti 
xisoblanadi. Тabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga xech qanday qarshilik 
ko`rsatmaydilar. Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan tez o`zgaruvchi sistemalar bilish 
ob’ekti xisoblanadi. Ijtimoiy bilishga xos bo`lgan muxim xususiyat shundaki, u 
moddiy ishlab chiqarish soxalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murakkab 
ma’naviy hayotini, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni, qarashlar va G`oyalarni 
ham o`rganadi. Ijtimoiy fanlar milliy G`oya va milliy istiqlol mafko`rasini 

---

shakllantirishda muxim rol o`ynaydi. Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, 
bilishning mohiyati va mazmuni to`g`risida zarur bilimlarga ega bo`lish 
mamlakatimizda bilimdon, har jixatdan yetuk barkamol inson shaxsini 
shakllantirishda aloxida o`rin tutadi. Bilish nazariyasi bo`lajak mutaxassis-
qadrlarda 
muayyan 
ilmiy 
layokat 
va 
qobiliyatlarni 
shakllantirishga 
kumaqlashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga quyilayotgan eng 
muxim vazifalardan biri, ilmiy bilimlarning jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va 
farovonligi uchun xizmat qilishini ta’minlaydigan omil va mexanizmlarni 
o`rganish, ulug` ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida 
orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir. Gnoseologik jihatdan fan dunyoni 
bilish usullaridan biri sifatida namoyon bo'ladi. Idrokning asosini tafakkur - 
dunyo haqidagi axborotni qayta ishlashning faol jarayoni tashkil etadi. 
Zamonaviy tadqiqotchilar kognitiv (idrok qilinadigan) ma'lumotlarni qayta 
ishlashning ikkita asosiy strategiyasini ajratib ko'rsatishadi: o'ng yarim shar, 
majoziy-emotsional, hissiy rangli tasvirlar tizimidan foydalangan holda dunyo 
haqidagi bilimlarni umumlashtirish; va chap yarim shar, mantiqiy-og'zaki, 
ratsional, tushunchalar va belgilar tizimidan foydalangan holda dunyo haqidagi 
umumlashtiruvchi ma'lumotlar. San'at, mif bilish shakllari sifatida asosan o'ng 
yarim sharning obrazli-emotsional strategiyasiga tayanadi, san'at esa asosan 
tajribaviy bilimga, mif esa o'ta tajribalilarga asoslanadi. Falsafa va fan bilish 
shakllari sifatida axborotni qayta ishlashning chap yarim sharning oqilona 
strategiyasiga asoslanadi, fan esa asosan eksperimental bilimlarga asoslanadi va 
falsafa tajribalilarni umumlashtiradi va o'ta tajribali - mavhum, spekulyativ, 
spekulyativ bilimlarni shakllantiradi. Din, ayniqsa jahon dinlari haqida gap 
ketganda, sintetik bilimdir. Unda, shubhasiz, axborotni qayta ishlash uchun 
majoziy va hissiy strategiyalar ustunlik qiladi, ammo oqilona strategiya ham 
ma'lum rol o'ynaydi. Bundan tashqari, din ta'rifi bo'yicha o'ta tajribali bilimdir. 
Albatta, taklif qilingan sxema juda o'zboshimchalik bilan - aslida har 
qanday bilim sintetikdir, biz faqat ustuvorliklar haqida gapirishimiz mumkin. 
Fanning, shu jumladan huquq fanining rivojlanishi mantiqiy-og'zaki, 
analitik-sintetik, ratsional kognitiv strategiyani aktuallashtirish va ta'kidlash 
bilan bog'liq bo'lsa, majoziy-emotsional strategiya bu jarayonning ikkinchi 
rejasidir. 
Ratsional kognitiv strategiyaning asosiy tarkibiy qismlari sabab, sabab, 
fikrlash, intellektual sezgidir. Sabab - "cheklangan" fikrlash (GVF Gegel) - 

---

mavhumliklarning ishlashi berilgan sxema, o'zgarmas naqsh, qat'iy tamoyillar 
doirasida sodir bo'ladigan oqilona fikrlashning boshlang'ich darajasi. Aql 
mantig'i - bu bayonotlar, dalillar uchun ma'lum qoidalarni o'rnatadigan rasmiy 
mantiq bo'lib, u o'rnatilgan bilim shaklini emas, balki mazmunini belgilaydi. 
Mohiyatan, aql - bu izchil fikr yuritish, to'g'ri tahlil qilish, faktlarni tasniflash va 
tizimlashtirish qobiliyatidir. Aqlning asosiy vazifasi kognitiv materialni tartibga 
solish va tashkil etishdir. Ratsional tafakkurning asosiy shakllari quyidagilardan 
iborat: tushuncha - voqelik hodisalarining umumiy va maxsus belgilari va ular 
orasidagi muhim aloqalarni umumlashgan shaklda aks ettiruvchi ta'rif; mulohaza 
- alohida narsalar, hodisalar, jarayonlar, ularning xossalari, aloqalari va 
munosabatlarini aks ettiruvchi bayonot, induktiv va deduktiv xulosalar esa yangi 
bilimlar olinadigan aqliy harakatlardir. 
Sabab - "cheksiz" tafakkur (GVF Gegel) - mavjud abstraktsiyalarga ijodiy 
yondashish, ularni tanqidiy qayta ko'rib chiqish bilan ajralib turadigan oqilona 
fikrlashning eng yuqori darajasi. Aql dunyoning turli hodisa va jarayonlarining 
mohiyati va qonuniyatlarini tushunishga qaratilgan. Aqlning asosiy vazifasi - 
tushunchalar, kategoriyalar, tushunchalar tizimidagi ma'lumotlarni ularning 
o'zaro bog'liqligi va rivojlanishida adekvat ko'rsatishdir. Aql mantig'i dialektika 
- bilish ob'ektida ham, bilish jarayonining o'zida ham, ob'ekt va uning o'zaro 
ta'sirida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni sintez qilish va yo'q qilish 
orqali bir bilim tizimidan ikkinchisiga yuqori o'tish mantiqidir. bilish predmeti. 
Ratsional bilish - bu aql va aql o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni. Aqlning 
aqlga o'tishi yangi g'oyalarni ilgari surish, yangi kategoriyalarni shakllantirish 
asosida tarixan shakllangan konseptual tizimni yengish natijasida amalga 
oshiriladi. Aqlning aqlga o'tishi aqlning ijodiy faoliyati natijasida olingan 
bilimlarni rasmiylashtirish va sxemalashtirish bilan bog'liq. 
Ilmiy ratsionalizm fikrlash faoliyatining aks ettirish kabi usulidan 
ajralmasdir. Reflektsiya - “fikr haqida fikr yuritish, fikrni ushlash” (J. Shrader) 
yoki “fikrlashning fikrlashni o'z predmetiga aylantirish qobiliyati” (K. Yaspers), 
nafaqat ob'ektlar, balki fikrlar haqida ham fikr yuritish qobiliyati; mohiyati. 
Ilmiy ratsionallikning rivojlanishi nazariy fikrlash - tanqidiy fikrlashning 
rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, o'ziga xoslikdan xoli, dalillarga asoslangan 
umumlashtiruvchi konstruktsiyalarni shakllantirishga qaratilgan. 
Bilish jarayonida intellektual sezgi muhim rol o'ynaydi, uni psixologiya 
nuqtai nazaridan insayder - "yuqori tajriba" sifatida talqin qilish mumkin, buning 

---

natijasida yangi bilimlarga yutuq bo'ladi. Zamonaviy gnoseologiyada (bilim 
haqidagi ta'limot) intellektual sezgi cheklangan fikrlash, ongsiz ravishda amalga 
oshiriladigan fikr sakrashi sifatida qaraladi. Shunday qilib, sezgi tushunchasi 
spiritizm va irratsionalizm dog'laridan xalos bo'ladi. 
Shunday qilib, ilmiy bilim tajribali va aks ettiruvchi, dalillarga asoslangan 
va tanqidiy, aqliy sezgi shaklida shakllantirilishi mumkin bo'lgan ratsional-
ratsional fikrlash strategiyalariga asoslangan bilimdir. 
Ilmiy va ilmiy bo'lmagan bilimlarni ajratish uchun ma'lum bir universal 
tamoyil, universal asos - muayyan g'oyalarni o'z mohiyatiga ko'ra ilmiy yoki 
ilmiy bo'lmagan deb tasniflaydigan mezon (mezon) zarur. Umuman olganda, 
ilmiy bilish sub'ektni haqiqat bilan tanishtirish usuli bo'lib, u ob'ektivlik, 
umumiy asoslilik, universallik va dalillarga ega. Biroq, bu talablar mutlaq emas, 
nisbiy talablar ekanligi ayon. Fan tarixida ilmiy xarakterning turli mezonlari 
mavjud bo'lgan. Ular orasida: empirizm mezoni - tavsiya etilgan ilmiy 
pozitsiyaning eksperimental tekshirilishi; ratsionalizm mezoni - ilmiy 
nazariyalarning mantiqiy izchilligi va to'g'riligi; konventsionalizm mezoni - 
ayrim ilmiy nazariyalarni umumiy qabul qilish; noto'g'rilik mezoni - ilmiy 
nazariyalarni faktik ma'lumotlar bilan rad etish; tekshiriluvchanlik mezoni - 
ilmiy takliflarning ob'ektivligini lingvistik jihatdan tekshirilishi, pragmatizm 
mezoni - ilmiy g'oyalarning amal qilishi va hokazo. ushbu mezonlarni batafsil 
o'rganish, ko'plab savollar tug'iladi. Aytaylik, agar zamonaviy fan ob'ekt 
to'g'risida olingan bilimlarni nafaqat faoliyat vositalari va operatsiyalarining 
o'ziga xosligi bilan, balki idrok etuvchi sub'ektning qiymat-maqsadli tuzilmalari 
bilan bog'lash tamoyilini ilgari surgan bo'lsa, nima ob'ektivlik mezoni 
hisoblanadi. va fan ichidagi maqsadlar va fandan tashqari ijtimoiy qadriyatlar va 
maqsadlar o'rtasidagi aloqalarni ochib beradi? Yoki umumiy asoslilik mezoni 
sifatida nimani ko'rib chiqish kerak, agar ijtimoiy va gumanitar bilishning o'ziga 
xos xususiyati uning poliparadigmalligi bo'lsa, ya'ni. turli paradigmalarning 
sinxron mavjudligi - nazariyalar, tamoyillar, qoidalar? Bu savollarga aniq javob 
yo'q. Shubhasiz, bunday noaniqlik o'zini oqlaydi, chunki u fanni ochiq qiladi, 
uning rivojlanishiga to'siqlar va qat'iy to'siqlar yaratmasdan, ilmiy bilimlarning 
mavjud tuzilmasiga to'g'ri kelmaydigan yangi ilmiy nazariyalar va fanlarning 
paydo bo'lishi va uning makonini kengaytiradi. 
Umuman olganda, paradigmatik mezonlar – fan rivojining muayyan 
bosqichida qonuniy bo‘lgan, ma’lum bir ilmiy paradigma doirasida faoliyat 

---

yurituvchi mezonlarni ajratib ko‘rsatuvchi mezonlar majmuasi haqida gapirish 
maqsadga muvofiq; va universal mezonlar - har qanday paradigmatik 
mansubligidan qat'i nazar, ilmiy bilimlarning eng umumiy parametrlarini 
belgilovchi metakriteriyalar. Paradigmatik mezonlar - ma'lum bir ilmiy 
paradigma doirasida shakllanganlar, masalan, pozitivizm, pragmatizm, 
strukturalizm, fenomenologiya. Metakriteriyalar sifatida quyidagi talablarni 
ajratib ko'rsatish mumkin: ratsionallik, mantiqiy izchillik, sub'ektivlik, 
takrorlanuvchanlik, eksperimental tekshirish. Ilmiy, bu kontekstda, ko'proq 
miqdordagi metakriteriyalar talablariga javob beradigan bilimdir va aksincha, 
metakriteriyalarning aksariyati ishlamaydigan bilim ilmiy maqomga da'vo qila 
olmaydi. 
Ilmiy ratsionalizmni oddiydan ajratib ko'rsatish kerak, oddiy bilim ham 
ma'lumotni qayta ishlashning mantiqiy-og'zaki usullari bilan ishlashi mumkin, 
ammo u dalillarga asoslanmaydi, oddiy ratsionallik ratsionaldir, bu aqlning 
ravshanligiga ishonchga asoslangan sog'lom fikrning mantiqidir. har qanday 
hodisa yoki jarayonlar. Oddiy bilimlarni noto'g'ri yoki zararli deb hisoblash 
mumkin emas, bu bilishning yana bir shakli bo'lib, ularsiz madaniyatning 
mavjudligi muammoli bo'ladi. Bundan tashqari, zamonaviy tadqiqotchilar 
kundalik bilimlarni ilmiy bilimlar uchun ma'lumot manbai deb bilishadi. 
Masalan, I. Prigojin va I. Stengers: “Biz hozir tasvirlashni o‘rganayotgan ochiq 
dunyoda nazariy bilim va amaliy donolik bir-biriga muhtojdir”. 
Ilmiy ratsionalizmni falsafiy ratsionalizmdan ham farqlash kerak. Falsafiy 
va ilmiy bilimlarning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash muammosi nihoyatda 
muhim, chunki uni hal qilish orqali huquqshunoslik va huquq falsafasi kabi 
fanlarni ko'rsatish mumkin. Fan, xususan, huquq fani bilan falsafa, xususan, 
huquq falsafasi o‘rtasidagi farqlarni siyosiy va huquqiy fikrning konkret 
eksperimental bilimlardan abstraktsiyalash darajasida ko‘rish kerak. Huquq - 
tajribali fan. U jamiyatning siyosiy va huquqiy sohasining mavjudligiga oid aniq 
faktik ma'lumotlarni tahlil qiladi, sintez qiladi, umumlashtiradi, tizimlashtiradi 
va kontseptsiyalaydi. Shunday qilib, huquqshunoslik birinchi tartibning in'ikosi 
sifatida - siyosiy va huquqiy madaniyatning hukmron shakllarini aks ettiradi. 
Huquq falsafasi ikkinchi tartibni aks ettirish, umumlashtirishni umumlashtirish, 
kontseptuallashtirishni kontseptuallashtirish, nazariyalar yoki metanariya 
nazariyasidir. Yuridik fan bilan huquq falsafasi o‘rtasida bevosita va teskari 
aloqalar mavjud. Yurisprudensiya konkret ilmiy bilim bo`lib, huquq falsafasi 

---

uchun o`ziga xos dastlabki empirik asos sifatida, huquq falsafasi esa, o`z 
navbatida, g`oyaviy-uslubiy asos sifatida huquq falsafasi uchun harakat qiladi. 
Tegishli ilmiy huquqiy va falsafiy bilimlar va bilimlar o'rtasidagi chegara ancha 
an'anaviy va shaffofdir, masalan, yuridik fanning davlat va huquq nazariyasi 
kabi bo'limi ko'p jihatdan huquq falsafasiga mos keladi va hattoki bilan mos 
keladi. 
Ilm-fanni, shu jumladan yuridik fanni amaliyotdan - yuridik amaliyotdan 
farqlash kerak. Amaliyot (yun. prakticos — faol, faol) — tabiiy va ijtimoiy 
obʼyektlarni rivojlantirish va oʻzgartirishga qaratilgan obʼyektiv, maqsadli inson 
faoliyati. Yuridik amaliyot - belgilangan huquqiy normalar va qonunlarga 
murojaat qilish orqali ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan 
bog'liq faoliyat. Huquqiy amaliyot jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir 
bosqichida – yirik murakkab jamiyatning shakllanish bosqichida vujudga keladi. 
U asosan ratsional fikrlashga tayanadi, uning mazmuni huquqiy tafakkur va 
huquqni qo‘llash bilan bog‘liq. Huquqiy fan huquqiy islohot va huquqiy 
shakllanishga qaratilgan oqilona va oqilona tafakkurga asoslanadi. Demak, 
yuridik fanning eng muhim ijtimoiy vazifasi jamiyatning huquqiy sohasini 
takomillashtirishdan iborat. Yuridik fan jamiyatning o‘zini o‘zi tashkil 
etishining eng muhim elementi bo‘lib, olimlar – huquqshunoslarning sa’y-
harakatlari bilan jamiyatning huquqiy tizimini qayta qurish amalga 
oshirilmoqda, jamiyatni huquqiy tashkil etish modellari yaratilmoqda, 
huquqning yangi tizimlari yaratilmoqda. , yangi siyosiy-huquqiy texnologiyalar 
shakllanmoqda. Albatta, siyosiy va huquqiy texnologiyalarni amalga oshirish, 
amalga oshirish uchun huquqiy siyosatning ishtiroki zarur, ya'ni. davlat siyosiy 
kuchlari. 
Fan - bu dunyo haqidagi ob'ektiv, tizimli tashkil etilgan va asoslangan 
bilimlarni rivojlantirishga qaratilgan kognitiv faoliyatning maxsus turi. Ilmiy 
kognitiv faoliyatning ishlashini ta'minlaydigan ijtimoiy institut. 
Idrokning bir turi sifatida fan uning boshqa turlari: kundalik, badiiy, 
diniy-mifologik, falsafiy bilan o'zaro ta'sir qiladi. U amaliyot ehtiyojlaridan 
kelib chiqadi va uni o'ziga xos tarzda tartibga soladi. Fan inson faoliyatida 
ob'ektlarni o'zgartirishi mumkin bo'lgan muhim munosabatlarni (qonunlarni) 
aniqlashga qaratilgan. Har qanday ob'ektlar faoliyatda o'zgarishi mumkinligi 
sababli, ularning barchasi ilmiy tadqiqot ob'ektiga aylanishi mumkin. Fan ularni 
tabiiy qonuniyatlari boʻyicha faoliyat yurituvchi va rivojlanuvchi obʼyektlar 

---

sifatida oʻrganadi. U shaxsni faoliyat sub'ekti sifatida, balki maxsus ob'ekt 
sifatida ham o'rganishi mumkin. 
Dunyoga qarashning ob'ektiv va ob'ektiv usuli fanga xos bo'lib, uni 
bilishning ajoyib usullarini ajratib turadi. Ilmiy tushunchalar ratsional bo'lib, 
ob'ektlar dunyosidagi umumiy va muhim narsalarni ta'kidlaydi. 
Dunyoni ob'ektivligida aks ettirgan fan, inson dunyosi xilma-xilligidan 
faqat bittasini beradi. U butun madaniyatni tugatmaydi, balki boshqa sohalar - 
din, axloq, falsafa va boshqalar bilan o'zaro aloqada bo'lgan sohalardan faqat 
bittasini tashkil qiladi. Bilimning ob'ektivligi va ob'ektivligi belgisi fanning eng 
muhim belgisidir, lekin uning o'ziga xosligini aniqlash uchun hali ham etarli 
emas, chunki individual ob'ekt va mavzu bilimlari kundalik bilimlar bilan ham 
berilishi mumkin. Ammo undan farqli o'laroq, fan faqat tegishli tarixiy davr 
amaliyotida o'zlashtirilishi mumkin bo'lgan ob'ektlar, ularning xususiyatlari va 
munosabatlarini o'rganish bilan cheklanib qolmaydi. 
Fanning o'rganilayotgan ob'ektlar doirasini kengaytirishga doimiy intilishi 
fanning oddiy bilimlardan ajralib turadigan boshqa xususiyatlarini asoslovchi 
tizim hosil qiluvchi xususiyat sifatida ishlaydi. Avvalo, ularning natijalaridagi 
farq. Kundalik bilish faqat ma'lum bir bo'laklari o'zaro bog'liq bo'lgan bilimlar, 
ma'lumotlar konglomeratini yaratadi. Bu erda bilimning haqiqati to'g'ridan-to'g'ri 
amalda tekshiriladi. Ammo fan bu doiradan tashqariga chiqqanligi sababli, u 
faqat qisman ob'ektlarning ommaviy amaliy rivojlanishining mavjud shakllariga 
tayanishi mumkin. Unga o'z bilimlarining haqiqatini tekshirish uchun maxsus 
amaliyot kerak - ilmiy tajriba. Bilimlarning bir qismi eksperimentda tekshiriladi, 
qolganlari mantiqiy bog'lanishlar bilan bog'lanadi, bu haqiqatning bir fikrdan 
ikkinchisiga o'tishini ta'minlaydi. Natijada, uning bilimlarining fanga xos 
bo'lgan xususiyatlari - ularning tizimli tashkil etilishi, asosliligi va isboti paydo 
bo'ladi. 
Fan maxsus vositalar va faoliyat usullari, maxsus til va maxsus 
instrumental komplekslardan foydalanishni nazarda tutadi. 
Ilmiy faoliyat predmetining o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo'lib, 
ularni shakllantirish uchun bilish sub'ektining maxsus tayyorgarligi talab 
qilinadi, bu uning fanga xos bo'lgan vosita va usullarini uning muammolari va 
muammolarini hal qilishda qo'llash qobiliyatini ta'minlaydi. Ilm-fanni tizimli 
o'rganish sub'ekt tomonidan o'ziga xos, xarakterli qadriyatlar tizimini 
o'zlashtirishni nazarda tutadi, uning asosi haqiqatni izlashga bo'lgan qadriyat 

---

munosabatlari hisoblanadi. Munosabatlar fanning ikkita belgilovchi xususiyatiga 
mos keladi: ob'ektivlik va ob'ektivlik va ularning ommaviy amaliy rivojlanishi 
uchun mavjud imkoniyatlardan qat'i nazar, tobora ko'proq yangi ob'ektlarni 
o'rganish niyatlari. 
Fan shakllanishining uch bosqichi.
1. Ilmgacha bo'lgan davrdan fanga o'tish - matematika birinchi bo'lib 
amalga oshirildi.
2. Matematikadan so`ng nazariy ideal ob`ektlar sohasida fikr harakatiga 
asoslangan nazariy bilish usuli tabiatshunoslikda mustahkam o`rin oldi. Bu erda 
u gipotezalarni keyinchalik isbotlangan tajriba bilan shakllantirish usuli sifatida 
tanilgan.
3. Tabiatshunoslik va ishlab chiqarish o‘rtasidagi bilimlarning vositachi 
qatlami sifatida texnika fanlarining shakllanishi, so‘ngra ijtimoiy-gumanitar 
fanlarning shakllanishi. 
Fanning rivojlanishida (17-asrdan boshlab) ilmiy ratsionallikning uchta 
asosiy turini ajratish mumkin: klassik (17-asr - 20-asr boshlari), klassik 
boʻlmagan (XX asrning 1-yarmi), klassik boʻlmagan (XX asr oxiri). . Klassik 
fan sub'ektning ob'ektdan uzoqlashishini, go'yo tashqi tomondan dunyoni 
o'rganadi deb faraz qildi va sub'ektga va faoliyat vositalariga tegishli barcha 
narsalarni tushuntirish va tavsiflashdan chetlatishni ob'ektiv haqiqiy bilish sharti 
deb hisobladi. Klassik bo'lmagan ratsionallik ob'ekt va faoliyat vositalari va 
operatsiyalari o'rtasidagi nisbiylik g'oyasi bilan tavsiflanadi; ushbu vositalar va 
operatsiyalarni tushuntirish ob'ekt haqida haqiqiy bilimlarni olish shartidir. 
Ushbu yondashuvni amalga oshirish kvant-relativistik fizika misolida 
keltirilgan. Klassik bo'lmagan ratsionallik ob'ekt haqidagi bilimlarning nafaqat 
vositalar bilan, balki faoliyatning qiymat-maqsadli tuzilmalari bilan bog'liqligini 
ham hisobga oladi, fan ichidagi qadriyatlarni tushuntirishni va ularning ijtimoiy 
maqsadlar va qadriyatlar bilan bog'liqligini taklif qiladi.