Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

2.3.Arab tilinen awısqan gónergen sózler. 
K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń úshinshi toparın 
shıǵısı boyınsha arab sózleri quraydı. Bul haqqında tilshi ilimpaz J.Shamshetov: 
«Qaraqalpaq tiline arab sózleriniń ózlesiwi sırtqı sebeplerden baylanıslı bolǵan. 
Túrkiy hám arab xalıqları arasında júzege kelgen siyasiy ekonomikalıq mádeniy 
baylanıslar sırtqı dereklerdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Arablar ózleriniń basıp 
alıwlarınan keyin siyasiy ústemligin ornattı. Orta Aziyaǵa arab xalıqlarınıń kóplep 
keliwiniń nátiyjesinde eki xalıqtıń arasında ekonomikalıq hám mádeniy 
baylanıslarda rawajlanadı. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı arab sózleriniń kópshiligi 
1
Давлетова У. Военная лексика в каракалпакском языка. 94-бет 
2
Баскаков Н.A Состав лексика каракалпакского языка. Слова М 1962, 70-бет. 
3
К.Дадаева., И.Насиров., Н.Хусанов. Проблем лексикий стари узбекского языка. 1990, 62-бет.
4
З. Кайдаров «Доспеха и вооружение воина-батыра в каракалпакском эпосе и их этно-лингвическое 
обиеснение» 
5
Севортян Е.В. ЭСТЯ 1974. 446-бет.

---

55 
túrkiy tiline ózlesti»
1
-dep jazadı. K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen 
sózlerdiń ishindegi arab tilinen kirgen sózlerdiń kópshilik toparın islam dinine 
baylanıslı kelip kirgen atamalar quraydı.Bunday sózler qatarına músápir, 
shayıq,táspi,qáwsar,ahıret,axun, aǵzam,isxat,táspi,azan hám taǵı basqa sozler. 
Biraq allatala óziniń isenimli elshilerniń hámmesin xan hám ámirlerdiń gúnalarin 
teksertip kalimaǵa keltiriwshi qazi kalan, mupti-imamlar etip tayarlaǵan. Basharti 
solay eken, siz de qazi yaki mupti bolmaǵińiz zárúr. Eger shayiqlar ámir bolip, xan 
tógiwge aralasip ketse, onda biz kimge isenemiz, taqsir.
Seyit shayx bul sózge juwap beralmastan toqtap qaldi. Bul missallardaǵi 
ámir, gúna, kalima, mupti, imam sózleri arab tilinen kirgen sózler bolip 
 
diniy túsiniklerdiń atamaların ańlatadi. Búgingi kúnde tilimizde onsha kóp 
qollanilmaytuǵin aqıret sózi de arab tilinen kirgen sóz bolip o dunya degendi 
bildiredi, yaǵnıy «aqıretke jónew» qaytıs bolıw degendi ańlatadı.
Qırıq shilter, eren sózleride arab tilinen ózlestirilgen.
Bul mısaldaǵı qırıq shilter eren sózleri pir mánisinde batırlardıń 
sıyınıwshılıq, qollawshı piri sıpatında júdá kóp gezlesedi. Háziret sózi de arab 
tilinen kirgen sóz bolıp adamnıń atına «mırza, xanım, baybishe» degen mánilerde 
qosılıp aytılatuǵın bolǵan.
Arab tilinen awısqan «máhsher» sózi «o dunyada adamlardıń jıynalatuǵın 
jeri degendi ańlatqan». 
«Qınap»
sózi arab tilinen kirgen sóz bolıp qılıshtıń qabı degendi bildiredi.
Qaraqalpaq tilinde qınap sóziniń eki túrli mániste jumsalatuǵını kórinedi. 
Birinshisi tıyıqtı, qılıshtı salatuǵın qap degendi ańlatsa, ekinshisi qızlardıń júzin 
kórsetpew ushın jamılatuǵın perde degendi ańlatadı
.
Bul mısaldaǵı «qınabı perde» sózi qızlardıń júzin jasırıw ushın arnalǵan 
perde degendi ańlatıp tur. Bul haqqında P. Savvaitov: «Ruslardaǵı litavr 
atamasınıń arab tiline tuwısqanlıǵı bar, arablardaǵı ál-tabıl barabannıń bir túri dep 
1
Ж Шамшетов. Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан. Нөкис, 1984. 

---

56 
kórsetedi. «
1
M. Qashǵariy» awda lashın ushın shalınatuǵın dovil- noǵora, men bul 
sózdi arabshadan alınǵan dep esaplayman»
2
- dep jazadı.
Wázir 
sózi xannıń, patshanıń aqılgóyi járdemshisi degendi ańlatqan. Arab 
tilindegi «vózir» forması, «v», «u» sesleriniń orın almasıwı nátiyjesinde wázir 
túrinde aytıladı. Buyrıq mánisin beriwshi