Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

2.5. Orıs hám orıs tili arqalı evropa tillerinen kirgen sózler 
 
K.Mámbetovtıń 
tariyxıy 
romanındaǵı 
gónergen 
sózlerdiń
arasında az da bolsa orıs hám orıs tili arqalı evropa tillerinen kirgen sózler 
ushırasadı. Mısalı: боевода, князь, титул, стрелец hám t.b. 
Biz joqarıda K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń 
shıǵısı dereklerinen toqtap óttik. Romandaǵı gónergen sózlerdiń quramı boyınsha 
hár qıylılıǵı anıqlanadı.
Solay etip, K Mámbetovtıń tariyxıy romanlarınıń leksikasında gónergen 
sózlerdiń de shıǵısı boyınsha hár túrligi kózge taslanadı. Sonlıqtan romandaǵı 
gónergen sózlerdiń shıǵıs dereklerin bir neshe toparǵa bólip úyendik. Ulıwma túrkiy 
tillerine ortaq sózler, túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózler, arab tilinen awısqan 
gónergen sózler, sonday-aq, parsı tillerinen kirgen, orıs hám orıs tili arqalı evropa
tillerinen kirgen sózler toparlarına bólip úyrendik. 
3
Сонда, 81-бет. 

---

58 
Juwmaq 
 
Til bir pútin sistema bolıp, ol bir neshe bóleklerden turadı. Onda tildiń 
leksikalıq qurılısı da bir pútinliktiń bólegi sıpatında tanıladı. Leksikologiya tildiń 
fonetika, sóz jasalıw, morfologiya, sintaksis tarawları siyaqlı pútin sistemanı payda 
etiwge qatnasadı. Tildiń sistemasın dúzetuǵın birlikler bir neshe bóleklerden 
quraladı. Leksikalıq quram usı leksikalıq birliklerdiń jıyındısınan turadı. 
Leksikologiyanıń oraylıq orında turatuǵın tiykarǵı birligi - sóz hám onıń
mánileri. Leksikologiya tildegi barlıq sózlerdiń mánilik ózgesheliklerin úyreniwi 
arqalı olardı ayırım-ayırım toparlarǵa ajıratadı. Olardıń ishinde sózlerdiń tuwra 
hám awıspalı mánileri bir topardı qurasa, qollanılıw órisine qaray jalpı xalıqlıq 
hám sheklengen leksika ekinshi toparın quraydı. Al, úshinshi toparın jumsalıw 
jedelligine qaray ónimli hám siyrek jumsalatuǵın birlikler quraydı. Usı úshinshi 
topardaǵı sózlerdiń quramında gónergen sózler bolıp, olar tilde siyrek jumsalıwshı 
birlikler qatarınan orın aladı.
Hár qanday ádebiy tildiń qáliplesiwinde kórkem sóz sheberleriniń xızmetin 
ayrıqsha atap ótiw orınlı. Olardıń ayırımları óz shıǵarmaları menen ádebiy tildegi 
normalardıń qáliplesiwine jańa baǵdar beredi, onı jetilistiredi. Sonlıqtan da, 
qálegen jazıwshı yamasa shayır shıǵarmalarınıń tilin, onıń basqa stillerden 
ayırmashılıqların hám ózine tán ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw úlken 
áhmiyetke iye. 
Kórkem shıǵarmanıń tili de basqa stiller sıyaqlı ádebiy tildiń normalarına, 
fonetikalıq hám grammatikalıq nızamlıqlarına baǵınadı, biraq ádebiy normadan ol 
óziniń emocional-ekspressivligi menen, kórkemlew quralları menen ólshenedi, 
onda jazıwshınıń yamasa shayırdıń jeke sóz tańlaw hám sóz qollanıw sheberligi 
kórinedi. 
Kórkem sóz sheberi K.Mámbetov qaraqalpaq ádebiy tiliniń 
rawajlanıwında óz dóretpeleri menen úlken iz qaldırǵan. Ol óz shıǵarmalarında sóz 
tańlawǵa itibarlılıq penen qaraǵan. Hár sózdiń, formanıń orınlı hám belgili bir 

---

59 
stillik maqsette qollanılıwına úlken dıqqat bólgen. Sol arqalı ol tildegi ádebiy 
normalardıń turaqlasıwı, qáliplesiwi hám jetilistiriliwi ushın háreket etken. 
Kórkem shıǵarmanıń tillik ózgesheliklerin úyreniw arqalı xalqımızdıń 
tariyxına baylanıslı bay maǵlıwmatlardı alıwımızǵa boladı. Ásirese, shıǵarmalar 
tilin házirgi qaraqalpaq ádebiy tili, onıń dialektleri, túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki 
miyrasları menen salıstırıp úyreniw, qaraqalpaq tili tariyxı, onıń túrkiy tilleri
arasında tutqan ornın belgilewde úlken áhmiyetke iye. 
Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy 
tilimizdiń tariyxında óz ornına iye «Bozataw», «Túrkistan» romanlarında 
gónergen sózlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin sóz ettik.
K.Mambetov shıǵarmalarında xalqımızdıń kóp ásirlik tariyxına baylanıslı 
shıǵarmadaǵı waqıyalar bayanlanǵan dáwirlerde ónimli jumsalǵan házirgi 
qaraqalpaq tilinde qollanıw órisin taraytqan yamasa ulıwma qollanılmaytuǵın 
gónergen sózler de belgili muǵdarda ushırasadı. Shıǵarmada ushırasatuǵın 
gónergen sózlerdi eki toparǵa arxaizmler hám tariyxıy sózlerge bólip qaradıq. 
K.Mambetov shıǵarmalarınıń leksikasında ushırasatuǵın tariyxıy sózler 
tariyxıy dáwirler dawamında qollanılǵan belgili bir túsiniklerdiń, buyımlardıń, 
qubılıslardıń keyin jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı gónerip, 
qollanıwdan shıǵıp qalıwına baylanıslı olardıń gónergen hám qollanıwdan shıǵıp 
qalǵan atamaları bolıp tabıladı. Shıǵarmanıń tilinde ushırasatuǵın tariyxıy sózlerdi 
siyasiy-jámiyetlik sózler, áskeriy islerge baylanıslı sózler, turmıs buyımlarına, 
kiyim-kensheklerge, ólshem birliklerge, diniy túsiniklerge baylanıslı sózler dep 
tematikalıq toparlarǵa ajırattıq. 
Shıǵarmada mámleketti basqarıw islerine, áskeriy islerge, adamlardıń 
sociallıq jaǵdayına baylanıslı gónergen sózler kóplep ushırasadı: 
patsha, inaq,
xan, atalıq, nayıp, diywan begi, begler begi, qazı-kalan, zindan, dar 
degen sózler 
shıǵarmadaǵı waqıyalar bayan etilgen dáwirge baylanıslı siyasiy-jámiyetlik sózler 
bolıp tabıladı. 
Shıǵarma tilinde házirgi waqıtta qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski xızmet 
túrlerine baylanıslı atamalar da ushırasadı. 

---

60 
Eski jámiyetlik dúziminiń siyasiy kartinası adamlar ortasındaǵı sociallıq 
ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı qollanıladı. 
K.Mambetov shıǵarmaları qaharmanları xalıqtı sırtqı hám ishki 
dushpanlardan qorǵaw máselesi tiykarǵı orın tutadı. Sol sebepli áskeriy leksika 
kólemli orındı iyeleydi. Házirgi dáwirde qollanıwdan shıǵıp qalǵan atamalar sol 
waqıttaǵı dáwir koloritin beriw ushın orınlı jumsalǵan. Áskeriy islerge baylanıslı 
terminlerdiń kópshiligi áskeriy qural-jaraq atamaları bolsa, ayırımları áskeriy 
lawazımlardıń atamalarınan ibarat. 
K.Mambetov shıǵarmalarında úy buyımlarına baylanıslı sózler de ushırasadı. 
Olardıń ayırımları shıǵarma tiliniń kórkemligin támiyinlewde awıspalı mánide 
jumsalǵan. 
K.Mambetov shıǵarmalarınıń leksikasında kiyim-kenshek atamaları bas 
kiyim hám úst kiyim atamaları, kiyimniń bólimlerin ańlatutǵın sózler, kiyimniń 
qanday materialdan islengenin ańlatatuǵın sózler bolıp bólinedi. Shıǵarma tilinde 
kiyim-kensheklerge baylanıslı gónergen sózler siyrek ushırasadı. Ton ataması jiyi 
jumsalıp, ayırım orınlarda dizbeklesip kelgen sóz benen birge sociallıq 
ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı mánilerdi ańlatıp kelgen. 
Hár qanday tariyxıy waqıyanı durıs súwretlew ushın kórkem sóz sheberi 
soǵan sáykes qubılıslardı, predmetlerdi sol dáwirdegi ataması menen atawǵa 
májbúr boladı. K.Mambetov shıǵarmalarında bayanlanıp atırǵan waqıyalar bolıp 
ótken dáwirde qollanılgan ólshem birliklerin bildiriwshi sózler belgili dárejede 
ushırasadı.
Shıǵarmada diniy túsiniklerge baylanıslı sózler kóplep ushırasadı. 
Waqıyalardıń súwretleniwinde de diniy iseniwshilik ayqın seziledi: 
Ulıwma aytqanda, K.Mambetov shıǵarmalarında siyasıy-jámiyetlik sózler, 
áskeriy, kiyim kensheklerge, úy buyımlarına, ólshem birliklerge, diniy túsiniklerge 
baylanıslı tariyxıy sózler ushırasadı. Shıǵarmanıń tiykarǵı syujeti sırtqı hám ishki 
dushpanlarǵa qarsı gúreslerden ibarat bolǵanlıǵı sebepli siyasiy-jámiyetlik hám 
áskeriy islerge baylanıslı tariyxıy sózler dáwir koloritin ashıp beriwde jiyi 
jumsalǵan.

---

61 
K.Mambetov shıǵarmalarınıń sózlik quramındaǵı arxaizmler tómendegi
tematikalıq toparlarǵa bólinedi: konkret túsiniklerdiń atamaları hám abstrakt 
túsiniklerdiń atamaları. 
Shıǵarmanıń sózlik quramındaǵı arxaizmler tiykarınan súwretlenip atırǵan 
dáwirdiń koloritin, ruwxın beriw ushın qollanılǵan. 
K.Mambetov shıǵarmalarında arxaizmler tariyxıy sózlerge qaraǵanda siyrek 
ushırasadı. Kóbinese háreketke hám predmetke baylanıslı atamalar arxaizmge 
ótken.

---

62