Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

2.2.Túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózler. 
Házirgi qaraqalpaq tilinde túrkiy hám manǵol tilleriniń ekewinde de teńdey 
ushırasatuǵın sózlerdi ushıratıw mumkin. Bul sózlerdiń kelip shıǵısı qaysı tilge 
tiyisli ekeni haqqında belgili bir sheshim joq. Túrkiy hám monǵol tilleri arasında 
bunday xalıqlar haqqında N.A. Baskakov «Olardıń sózlik quramınıń qáliplesiw 
processi bir bolǵan-dep kórsetedi
2
.
1
Севортян Е.В., Левицкая Л.С. Этимологический словар тюркских языков. М, 1989, 39-б. 
2
Баскаков Н.А.Состав лексики каракалпакского языка и структура слова исследование по сравнителной 
грамматике тюркских языков. Лексика, М, 1962, 71-б. 

---

53 
K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında ushırasatuǵın shıńdawıl, bekawıl, 
jasawıl usaǵan áskeriy terminler bar. Bul sózlerdi jasawda qatnasıp turǵan –qul, -
awıl affikslerin burınnan kiyatırǵan túrkiy tiliniń affiksi sıpatında qarasa
1
al ekinshi 
bir ilimpazlar mongol tilinen ózlestirilgen dep qaraydı.
«Eń tań qalarlıǵı eski túrk hám áyyemgi túrk jazba esteliklerinde de bul 
affiks arqali jasalǵan sózler ushıraspaydı, al eski ózbek tilinde bul affiks arqalı 
áskeriy terminler áskeriy xızmetlerdiń atlari jasalǵan»-
2
dep jazadı Dadabaev.
Qaraqalpaq tilinde shındawıl, jasawıl, sıyaqlı sózlerdi arab-parsı sózleri dep 
qaraydı.
3
A.M.Sherbak «qara» hám «yasa» feyillerin eń áyyemgi ulıwma túrkiy –
mongol elementleri –dep qaraydı, hám – /ver affikslerin mongol tilinen kirgen dep 
belgileydi.
4
.Qazaq ilimpazları da il / il/ erewil / affiksleri menen jasalǵan sózlerdi 
mongol tili menen baylanıstıradı.
5
Qolına jarlıq xat berdi (18-bet).
Jarlıq 
–buyrıq, ruxsatnama mánisinde qollanılatuǵın sóz.
Mongol tilinde bul atama «zarlıq» túrinde ushırasadı.
Bundaǵı «nóker»sózi túrkiy hám mongol tillerinde teńdey ushırasıp, qosshı 
ásker mánislerin bildiretuǵın sóz bolıp tabıladı. Bul atamanıń kelip shıǵısı 
haqqında «Eski túrkiy tilleri sózliginde nóker –mongol tilindegi «nóker» sózi 
tiykarında payda bolǵan» –dep kórsetilgen 
Al, qazaq ilimpazları E.B.Bekmuxametov «nóker», «nóger» eskiden 
kiyatırǵan parsı sóz, xan, aq suek, bay tuqımlarınıń sońında erip júretuǵın 
qoshametkerdi bildiredi -
6
deydi.
Qaraqalpaq tilindegi áskeriy leksika boyınsha jumıs alıp barǵan filologiya 
ilimleriniń kandidatı U.Dáwletovanıń «Qaraqalpaq tilinde áskeriy leksikası» degen 
miynetinde.
1
1
Владимирцов Б.Я. Турецкие элементы в монголском языке. вып, II-III. 1911.
2
Дадабаев Х., Насыров Д., Хусанов Ж. Проблемы лексики старо узбекского языка. Ташкент, 1990, 75-б. 
3
Бекбаулов О., Мәмбетназаров Қ. Қаҳарманлық дастанлардағы ѳзлестирме дастандағы ѳзлестирме 
сѳзлердиң түсиниги. Нѳкис, 1992, 94-бет. 
4
Шербак А.М. Грамматика русского языка. M. 1962
.
5
Сыздықова Р.Сѳздер сѳйлейди. 1980, 59-бет. 
6
Бекмуҳаммедов E.Б. Қазақ тилиндеги араб-парсы сѳздери. Алматы, 1977, б-45 

---

54 
Mongol tilleri boyınsha qánige B.Ya.Vladimirtsovtıń pikiri keltiriledi. Onıń 
pikirinshe «házirgi waqqıttaǵı parsı tilindegi «nawkar « mongollardan ózlestirilgen 
sóz. Ol parsı tilinen monǵollardan ózlestirilgen sóz.Ol parsı tiline mongollardıń
XIII ásirde Orta Aziya hám Persiyaǵa islengen áskeriy atlanısları dáwirinde kirgen. 
N.Baskakov «Mongol tilinde, nóker, qaraqalpaq tilinde nóker, ulıwma túrkiy hám 
mongol « tillerine ortaq-
2
dep qaraydı.
Kópshillik túrkiy hám mongol tillerine tán bolǵan sadaq terisini-oq jaydıń 
oǵın salatuǵın qaltasha mánisinde qaharmanlıq dástanlarda jiyi qollanıladı.mıs: 
Bul 
sóz 
túrkmen 
tilinde-sagdak, 
eski 
ózbek 
tilinde-
sadaǵ\sagdak\sadak;qazaq-tilinde-sadaq, mongol tilinde saadak dep ataladı. 
X.Dadabaev bul sózdi mongol tillerinen ózlestirilgen dep esaplaydı.
3
Á. Qaydarov bul sózdiń tıykarı túrkiy –mongol tillerine ortaq saa tubiri dep 
esaplap, onıń ye/yaa/ taa/ yey/jay / say, chay/jaq /saq /,jana/saǵa/ daǵı degen 
qubılmalı fonetikalıq variantları bar ekenin kórsetedi.
4
Sonıń ushında bul 
oljanı
teńnen bóle almastan ekewi keyisip qaldı. 
Bundaǵı «olja» sózi túrkiy hám mongol tillerine ortaq sóz bolıp esaplanadı. 
Bul sóz-»tabıs», «iye bolıw» «jetiskenlik», «utqan» dereklerinde kórsetiliwinshe: 
olja/olox/tabıw, jetisiw/ feyilinen payda bolǵan.
5