Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

46 
II bap. K.MAMBETOVTİŃ TARIYXIY SHÍǴARMALARÍNDAǴÍ 
GÓNERGEN SÓZLERDİŃ SHIǴISI BOYINSHA TÚRLERİ. 
 
Til-jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan jámiyettıń rawajlanıwı menen ózgerip 
rawajlanıp baradı. Jámiyet ómirinde bolǵan hár qanday ózgeris tildiń sózlik 
quramında óz kórinisin tabadı. Qálegen tildiń sózlik quramına basqa til 
elementleriniń kirip keliwine túrli tarıyxıy jaǵdaylar sebepshi boladı. K. 
Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarınıń sózlik quramındaǵı gónergen sózler qatlamınıń 
shıǵısı boyınsha hár qıylı bolıwı da xalıqlar arasındaǵı ekanomikalıq, siyasıy, 
áskeriy qarım-qatnaslardıń nátiyjesi bolıwı sózsiz. 
VII ásirdiń ortalarında Orta Aziyaǵa arab basqınshılarınıń keliwi 
nátiyjesinde Orta Aziya bir-birine ǵárezsiz birneshe mámleketlerge bólinip ketedi. 
VIII ásirdiń aqırlarında arablardıń Xorezmdegi ústemligi bekkemlene basladı. 
Xorezmniń arablarǵa tolıq baǵınıwı da usı jıllarǵa tuwra keledi, bul Xorezmniń 
İslam Dinin qabıl etiwi menen tamamlanadı. Orta Aziyadaǵı arablardıń ústemligi 
uzaǵına turmaydı. IX ásirde arablardan ǵárezsiz mámleketler payda bola baslaydı. 
Usınday mámleketlerdiń biri «Samaniyler» mámleketi bolıp esaplanadı. 
Samaniyler mámleketi dáwirinde házirgi tájik hám parsı tillerinde tiykar bolǵan, 
bul orta ásirlik parsı tili birotala qáliplesip rásmiy mámleketlik hám jazba 
ádebiyattıń, poeziyanıń tili boldı. Parsı ádebiy tili menen bir qatarda ilim hám 
nızam tili bolǵan arab tili de keń taralǵan edi. Usı dáwirdegi Abu Rayxan Beruniy, 
Abu Ali İbn Sina usaǵan kórnekli alımlar ózleriniń mashhur miynetlerin arab 
tilinde jazdı. 
X ásirdiń aqırında Orta Aziyadaǵı Samaniyler mámleketi ıdıray baslaydı. 
Xorezm Ǵaznawiyler qol astına ótedi. Ǵaznawiylerdi seldjukler basıp alǵannan 
keyin XII ásirdiń aqırına deyin Xorezm seldjuklardıń qol astında boladı. 
Mongollardıń shabılıwı Orta Aziya hám basqa da úlkelerdiń xalıqlarınıń 
tarıyxıy ómirinde úlken iz qaldıradı. Bunday belgiler qaraqalpaqlardıń urıw-
qáwimlik quramında, tilinde hám olardıń ómiri-niń basqa da tarawlarında óz 
sáwleleniwin taptı. 

---

47 
Bunnan kórinip turǵanınday arab, parsı hám monǵol basqınshılarınıń qol 
astında turǵan túrkiy xalıqları, sonıń ishinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına bul 
tillerdiń elementleriniń sińisip qalıwı tábiyǵıy nárse.
Biz tarıyxqa názer taslay otırıp, arab, parsı-tájik hám monǵol tillerine ortaq 
sózlerdiń qaraqalpaq tilinde ne ushın basım ekenligine juwap tabamız. Házirgi 
qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamın qurawshı 
sózler menen bir qatarda arab-parsı tilerinen awısqan sózler barlıq táreplerin óz 
ishine alatuǵın bay sózlik ǵáziyneni qurap tur.
K.Mámbetovtıń tarıyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń de shıǵısı boyınsha 
hár túrligi kózge taslanadı. Sonlıqtan romandaǵı gónergen sózlerdiń shıǵıs 
dereklerin bir neshe toparǵa bólip qaraymız:
Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler. 
Túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózler. 
Arab tilinen awısqan gónergen sózler. 
Parsı tilinen kirgen sózler. 
Orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler.