Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

jegde, túrme, halqa, háykel, boqjama, 
sabayaq, jipek jupqa t.b
.) baylanıslı atamalar bolsa, ekinshi birewleri mámleketlik 
basqarıw islerine baylanıslı túsiniklerdiń (
qusbegi, datqashı, bolıs
biy, oyaz
t.b.) 
atamaları, al úshinshi birewleri házir de ómir súrip kiyatırǵan túsiniklerdiń dáslepki 
atamaları t.b. sıpatında (
jarlıq, hámir-buyrıq, ukaz-párman
t.b.) ushıraydı. 
Gónergen sózler derlik barlıq tillerde de usınday ayırıqshalıqlarǵa iye. 
Olar til biliminde kóbinese, tariyxıy sózler hám arxaizmler dep eki toparǵa 
ajıratıladı. Biraq, usı kúnge shekem til ilimpazları bul eki toparǵa kiretuǵın sózlerdi 
túrlishe túsinip kiyatır. Bul nárse tariyxıy sózlerdi arxaizmlerden ajıratıw máselesin 
shatastırıwǵa alıp kelmekte. 
Máselen, geypara ilimpazlar tariyxıy sózler menen arxaizmlerdi gónergen 
sózler degen ulıwma at penen atap, istorizmler sáykes túsiniklerdiń turmıstan 
shıǵıwı menen qollanılıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmlerdi anaw ya mınaw 
túsiniktiń basqa bir ataması dep qarasa, ekinshi birewleri eski dáwirdegi jámiyetlik 
belgili bir túsiniklerdi ańlatıp sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın 
istorizmler dep ataydı. Al úshinshi birewleri gónergen sózlerdiń barlıǵın 
arxaizmler degen termin menen ataydı da, sáykes túsiniklerdiń góneriwi, 
umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizmniń birinshi 

---

43 
toparı, yaǵnıy istorizmler, bir túsiniktiń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın 
sózlerdi stillik arxaizmniń stillik qollanılıwı dep anıqlaydı. 
Solay etip, qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń eki toparı bar. Olardıń 
birin tariyxıy sózler quraydı da, ekinshisin arxaizmler quraydı. Gónergen sózlerdiń 
usı eki túri de sózlik quramnıń siyrek qollanılatuǵın toparında óz ornına iye. 
Gónergen sózler kórkem ádebiyat stili tarawında jiyi qollanılatuǵın leksika-
semantikalıq toparlardan ibarat. Sóz sheberleri menen sóz ustaları tariyxıy sózler 
menen arxaizmlerdi poetikalıq jobada paydalanıwda tiykarınan alǵanda 
súwretlenetuǵın waqıyaǵa sáykes dáwir koloritin beriwdi, shıǵarmanıń anaw yaki 
mınaw qaharmanınıń jeke ózgesheligin durıs kórsetiwdi, sonday-aq gónergen 
sózlerdiń ekinshi mánilerine tán obrazlı ekspressiyanı kórkemlik mápine
jumsawdı kózde tutadı.
Gónergen sózler ádebiy shıǵarmada ótken dáwirdi súwretlew, dáwir 
koloritin beriw ushın jiyi qollanıladı. Tariyxıy romanlarda, povestlerde, 
gúrrińlerde, sonday-aq xalıq awızeki dóretpeleriniń úlgilerinde olardıń janrlıq 
ózgesheliklerine sáykes gónergen sózler shıǵarmanıń leksikasında ónimli sóz 
toparların quraydı. Tariyxıy waqıyanı durıs súwretlew ushın kórkem sóz ustası 
soǵan sáykes qubılıslardı, zatlardı sol dáwirdegi ataması menen atawǵa májbúr 
boladı. Sol arqalı oqıwshınıń kóz aldına ótken tariyxıy dáwirdiń anıq kartinası 
elesleydi. 
Qaraqalpaq xalqınıń ótken tariyxıy dáwirlerine baylanıslı dóregen kóp ǵana 
shıǵarmalarında gónergen sózlerdiń dáwir koloritin beriw, ótkendegi xalıq turmısın 
kórkem súwretlew jobasında paydalanılǵanın kóremiz. Usınday shıǵarmalardıń bir 
toparın xalıq awızeki dóretpeleri, tariyxıy shıǵarmalar quraydı. Olardıń tillik 
ózgesheliklerin úyreniw til tariyxı, dialektologiyası, leksikologiyası ushın úlken 
áhmiyetke iye. 
Romannıń sózlik quramındaǵı arxaizmler tómendegi tematikalıq toparlarǵa 
bólinedi: Konkret túsiniklerdiń atamaları: Bunda adam hám onıń múshelerine 
baylanıslı atamalar kóplep ushırasadı. 

---

44 
Mısalı:
Sen baǵ ediń búlbil ushtı, 
zaǵ
qaldı, 
Pútkil 
siynem
jandı ishte dárt qaldı, 
Qıysıq porxan ataw seni 
jaw
aldı, 
Bası qutlı sońı wayran Bozataw. («Bozataw» romanı 104-bet) 
Bul mısallardaǵı «zaǵ» sózi parsı tilinen kelip kirgen sóz bolıp, qaraqalpaq 
tilinde «ǵarǵa» degen mánini ańlatadı, usı arqalı shıǵarmada awıspalı mánide
eldiń awır jaǵdayın kórsetken. «Siyne» sózi parsı tilinen kirgen bolıp «dene» 
degen mánisti bildiredi, al roman «siynem jandı» – qıynalıw, ashınıw mánisinde 
jumsalǵan.
Jol dárbenti bolǵanı ushın jolawshılar kóp irkilse kerek («Bozataw» 
romanı 35-bet). 
Kim bolar edi aǵa, xannıń sárbazları da 
qalınlıǵımdı
qutqarıw ushın 
tırıstım, ilajı bolmadı («Bozataw» romanı 37-bet). 
Sarayǵa kirgen jerde, tirepberdi baǵanları ǵayrı naǵıshlar menen bezetilgen, 
uzınlıǵı tórt júz qádemnen kem bolmaǵan májilisler bólmesi baslanıp, esikten 
kirgen jerde eki sulıw qız 
shılım
tutıp turatuǵın edi («Bozataw» romanı 42-bet). 
İlajsız dus kelseń gelle keserge, 
Sózsiz qoldı uzatarsań 
semserge
,
Ólimniń zardabı jetkende etke, 
Hátte hálsiz pıshıq taslanar iytke («Bozataw» romanı 129-bet). 
«Dárbent» – úlken gúzar jollardıń bir-biri menen kesisken jeri. Bul sóz 
házirgi qaraqalpaq tilinde úlken gúzar jolǵa baylanıslı ayırım waqıtları qollanıladı. 
«Qalıńlıq» sózi jigittiń ayttırǵan qızı, bolajaq zayıbı mánisin ańlatadı. Qaraqalpaq 
xalıq awızeki dóretpeleri tilinde jiyi jumsalǵan. Al qaraqalpaq tilinde házirgi 
waqıtta ádewir siyrek qollanıladı. «Semser» eki júzli úlken pıshaq, eki júzli qılısh. 
Házirgi waqıtta derlik ushıraspaydı.
Jańa payda bolǵan Qońırat xanlıǵı sarayǵa adamlardı bilimine qarap emes, 
bálki olardıń ata-babalarınıń atqarǵan xızmeti, negizi aq súyekligine qarap qabıl 

---

45 
etken edi («Bozataw» romanı 78-bet). «Aq súyek» bay, ózlerin joqarı sanawshı 
sociallıq topar. 
«Alaman» sózi tilimizge sońǵı dáwirlerde kirip kelgen. Tariyxıy romanlarda 
hám shıǵarmalarda jiyi ushırasadı. Túrkiy xalıqlardıń derlik kópshiliginde jıyın, 
xalıq, jurtshılıq degen mánisti ańlatıp kelse, qırım tatarları tilinde «jırtqısh qus» 
degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde «ashkóz, meshkey» degendi ańlatqan.