Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

Báshpent
– Kóylektiń sırtınan kiyetuǵın jeńi bar, astarlı kiyim. Otın arqalap 
kiyatırǵan adam ústine uzın báshpent kiygen, eliwlerden asqan bir saqallı kisi edi 
(35-bet). 
Roman tilinde kiyim-kenshek atamalarınıń qatnasında jasalǵan naqıl-
maqallar da kóplep ushırasadı. Mısalı: ―Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shıǵarıw‖, 
«Biytke ókpelep tonıńdı otqa jaqpa» hám t.b.
Biz joqarıda sóz etken kiyim-kenshekler, bas kiyimler ata-babalarımızdıń 
burınǵı waqıtları kiygen kiyimleri. Bunday kiyimlerdiń ayırım túrlerin ǵana
shapan, kamzol, telpek házir kiyedi. Biraq xalqımız házirgi kúnde zamanagóy,
kiyip-júriwge jeńil kiyimlerdi kiyedi.
Zárurliktiń kemeyiwi menen mánisi gúńgirtlesip ketken sózler tek kórkem 
yamasa tariyxıy ádebiyatlarda belgili bir maqsetlerde qollanılıwı múmkin, sonday-
aq ele hámmege tolıq tanıs emes sózlerdiń de qollanılıw órisi tar boladı. 
Usınday ózgerislerine qarap professor E.Berdimuratov sózlik quramdaǵı 
sózlerdi jedel sózlik hám siyrek qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bóledi.
1
Birinshi toparǵa, yaǵnıy jedel sózlikke kúndelikli turmısımızda xalıqtıń keń 
túrde qollanılıp kiyatırǵan sózleri kiredi. Al, siyrek qollanılatuǵın sózler toparına 
jiyi sózlikten derlik shıǵıp baratırǵan sózler hám tanımalıqqa iye bola almay 
atırǵan sózler kiredi.
1
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология, Нөкис, «Қарақалпақстан», 1994, 116-bet. 

---

38 
1.5. Ólshem birliklerin bildiretuǵın sózler 
Jazıwshı tariyxıy waqıyanı durıs súwretlew ushın sol dáwirge sáykes 
qubılıslardı, predmetlerdi sol dáwirdegi ataması menen atawǵa háreket etken hám 
jaqsı nátiyjege erisken. «Bozataw» romanında bayanlanıp atırǵan waqıyalar bolıp 
ótken dáwirde qollanılgan ólshem birliklerin ushıratsaq boladı.
 
Pul ólshem birlikleri qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵı qol astına ótkennen 
keyin payda bolǵan. Xiywa xanınıń aqsha ólshewi házirgi aqsha menen 
salıstırǵanda mınaday bolıp keledi: bir teńge – jigirma tiyin, bir teńge otız eki pul 
boladı. Bir teńgeniń tórtten biri bir shayı yaǵnıy segiz pul boladı. Segiz pul yaǵnıy 
bir shayı házirgi bes tiyinǵa tuwra keledi. Ol zamandaǵı mayda aqsha ólshewleri 
tómendegishe aytılǵan: jigirma tiyin – bir teńge, jigirma bes tiyin – abbaz shayı, 
otız bes tiyin shayısı kem eki teńge, on bes tiyin – úsh shayı, on tiyin – qara teńge.
1
Ne degen menen «Gúmis teńge ayaq astında qalmas» eken, aradan bir jıl ótkennen 
keyin Ájiniyazdıń Xiywa medresesine barıp oqıwına múmkinshilik tuwıldı 
(«Bozataw» romanı 23-bet) 
Tilla sóziniń qaraqalpaq tilinde tómendegi mánileri bar: 1. Ximiyalıq 
element, sarı, qızǵısh reńli bahalı altın. 2. Usı metalldan islengen moneta. 3. Usı 
metalldan islengen buyım. 4. Bir nárseniń ekinshi zatqa tilláǵa teńligi. Xan 
háziretleri qálemese Gúrlenge aparıp bes tillá emes, júz tilláǵa satıp jiberemen, 
toqsan bes tillásı ózime paydaǵa qaladı («Bozataw» romanı 15-bet). Ótebiyke 
úyindegi bar múlkin satıp, sardarǵa eliw tilla aqsha berip, balasın qutqarıp alǵan 
edi («Bozataw» romanı 15-bet). 
Tanap eski jer ólshemi, shama menen gektardıń altıdan birine teń keletuǵın 
jer: Biraq bes tanaptay keletuǵın jer ǵana ortada oyılıp jatadı («Bozataw» romanı 
132-bet). 
Ólshem birlikleri atamaları shıǵarmada júdá siyrek qollanılǵan. 
1
Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкис, 1988, 271-бет. 

---

39