|
May qabaq
.
Qabaqtıń basqa túrlerine usap sırtı qattı bolıp, ol ıdıs retinde
jumsaladı hám awzın oyıp, ishine kóbinese may quyıp qoyıladı, atı da sonnan kelip
shıqqan.
Awızqabaq
–
qatıq uytıwǵa, yamasa sút quyıwǵa arnalǵan qabaqtıń bir
túri. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde
awızqabaqqa
mal sawıw ushın
arnalǵan qabaqtıń bir túri dep anıqlama berilgen. Awzı bir qansha úlken etip
kesiliwine qaray onı
awızqabaq
dep ataydı. Qaraqalpaq tiliniń arqa dialektinde
awızqabaqtı
sháńgil
yamasa
ayran qabaq
dep te ataw jaǵdayları ushırasadı.
Ayranǵabaq
–
ayran quyatuǵın qabaq.
2
Idıs qabaq qabaqtıń orta belinen kesip alıp,
astıńǵı jaǵın ıdıs ornına paydalanǵan. İshine un, taqan, iyjan sıyaqlı hár qıylı zatlar
1
Махмуд Қашғарий. Девану луғатит турк. Тошкент, 1963, Т. III. 18-bet.
2
Насыров Д.С., Доспанов О. Қарақалпақ тилиниң диалектологиялық сөзлиги. Нөкис, 1983, 31-bet.
31
salınıp qoyılǵan. Qaraqalpaq xalqınıń turmısında suwqabaq jaqın kúnlerge
shekem suw tasıwda paydalanatuǵın tiykarǵı ıdıslardıń birinen esaplandı. Mısalı:
Biybijamal endi ǵana
suwqabaǵın
xanjaptan toltırıp alıp atırǵan edi («Bozataw»
romanı 10-bet).
Sóytip júrip
suwqabaǵın
sındırıp aladı («Bozataw» romanı 14-bet).
Tulıp
– ishine toraq salınatuǵın teriden islengen qapshıq sıyaqlı ıdıs.
Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde onıń jáne bir mánisi kórsetiledi. Jańa
tuwǵan maldıń buzawı ólgende, onıń terisiniń ishine saban, shóp yamasa hawa
toltırıp tigilgen terisi.
Tulıp
sózi awıspalı mánide de qollanıladı. Mısalı:
tulıptay
bolıp ketiw
– «hádden tısqarı semirip ketken adamlarǵa» aytıladı. Mısalı: Tórt
mezgil toyıp awqat jep tulıptay semirip ketken atalıq kózin may basıp ketgenligi
sonsha, tap attıń ústinde de uyıqlap otırǵanday kórinetuǵın edi («Bozataw» romanı
149-bet).
Qorjın
– 1. Júnnen toqılıp islengen awzı órilip qoyılatuǵın eki bólimli ánjam,
eshekli, atlı júk alıp júriwge arnalǵan. 2. Awıs. Awhalı qıyın, jaǵdayı tómen,
shataq. Mısalı: Bul tórt úy diywanaǵa tarlıq qılsa da, párwayı pánseri bolıp,
qorjının
qushaqlap dárya boyında jata berdi («Bozataw» romanı 72-bet).
Boyra
–
iri qamıstan jenshilip, tórt múyeshli etip toqılıp, tósek etiwge,
jaylardı bastırıwǵa paydalanatuǵın buyım. Boyra házirgi qaraqalpaq tilinde
gónergen sózler toparına kiredi.
Shıpta
jekennen islenip, úydiń ishine tósewde,
qara úyge úzik ornına tutatuǵın buyım retinde de qollanıladı. Bul ayırım
xojalıqlarda ele qollanılıp kiyatır. Mısalı: Iyinlerine qalta arqalap alǵan diyqanlar,
shıpta
,
boyra
kótergen hayallar dizbegi bazar dárwazasına qaray aǵılıp
baratır («Bozataw» romanı 31-bet).
Táǵdirge tán bergen paqırlar
boyra
toqıp, onı Qońırat bazarına satıp, shay-
qant alıp tirishilik qılatuǵın edi («Bozataw» romanı 98-bet).
Boǵjama
– kórpe-tósek salıp qoyılatuǵın túkli naǵıslı buyım. Tań namaz
oqıw ushın qolına qumǵan alıp shıqqan ǵarrılar, albıraqlap qumǵanın ılaqtırıp
oyaqqa-buyaqqa juwırısqan hayallar, qızlarına jaman kiyimler izlep boǵjamalardı
32
awdar-teńker etip aqtarıp, kempirler qazannıń astına qolların malıp, aqlıqlarınıń
betlerine qara kúye jaǵıw menen áwere boldı («Bozataw» romanı 121-bet).
Insanlar erte dáwirde ottan, sońınan shıra hám shamlardan jaqtılandırıw
ushın paydalanǵan.
Shıra
– túnde jaqtı beriw ushın qollanılatuǵın ásbap. Shıranıń
qaraqalpaq tilinde bir neshe túrleri bar:
aspa shıra –
temirden islengen, bawınan
jaydıń qálegen bólmesiniń tóbesine asıp qoyatuǵın shıra
1
,
shútik shıra
– morjasız
kishkene shıra,
tas shıra
– tastan islengen shıra. Bul sóz tariyxıy shıǵarmalardıń
tilinde jiyi ushırasadı.
Shıra
sóziniń qatnasında tilimizde awıspalı mánide
shırasın sóndiriw
«shańaraqtıń joq bolıwı»,
shırasın jaǵıp otırıw
«shańaraq bolıw» sıyaqlı sóz
birikpeleri de ushırasadı.
Qaraqalpaq tilinde
shıra
sóziniń qatnasında jasalǵan naqıl-maqallar
ushırasadı. Mısalı: «Shıranıń jaqtısı astına túspes, Zalımnıń qádiri hesh kimge
ótpes»; «Shırada mayıń bolmasa, pilik oǵan ne dárkar» hám t.b.
Shıǵarmada bul sóz ónimli jumsalǵan. Sonıń arasınsha
shıra
taysalǵan
jerden birden qasqır ulıy basladı («Bozataw» romanı 19-bet).
…jeken úzikli otawdan tısqarı shoqalaq qum basına salınǵan qamıs
qaqıralar, olardıń aldı shiy menen oralǵan shertek, ishinde jıltıraǵan
shútik shıra
átirapında gúybeńlep júrgen álle kimlerdiń súlderi kórinedi («Bozataw» romanı 95-
bet).
Kiyiz qaraqalpaq xalqınıń erteden qollanıp kiyatırǵan tósek atamalarınıń
qatarına kiredi. Maxmud Qashǵariydiń «Devanu luǵatit túrk» miynetinde
kiziz
2
,
kÿvÿz
(júnnen toqılǵan, jerge tóseletuǵın palas, gilem, shalsha)
3
degen atamalarda
ushırasadı K.Mámbetovtıń miynetinde: «Úyge shıpta, onıń ústine palas, gilem
yamasa kiyiz tóselgen. Baylardıń úyleri bahalı aq júnnen basılǵan kiyiz úziklerge
iye bolǵan. Ortasha xojalıqlardıń úylerine sur kiyiz úzikler jabılǵan, al jarlılar óz
úylerin shıpta menen bastırǵan»,-degen pikirler ushırasadı.
4
Mısalı: Jigittiń qolların
1
Насыров Д.С., Доспанов О. Қарақалпақ тилиниң диалектологиялық сөзлиги.
Нөкис, «Қарақалпақстан», 1983, 46-бет.
2
Махмуд Қашғарий Девану луғатит турк. Тошкент, 1960, Т. I. 34-бет.
3
Махмуд Қашғарий Девану луғатит турк. Тошкент, 1963, Т. III. 171-бет.
4
Мәмбетов К. Қарақалпақлардың этнографиялық тарийхы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1995, 378-бет.
33
ıssı suw menen juwıp, kiyiz kúydirip basıp, shúberekler menen baylap tasladı
(«Bozataw» romanı 136-bet).
Shıǵarmada úy buyımlarına baylanıslı kersen, tulıp, tostaǵan hám t.b.
gónergen atamalar ushırasıp, olardıń ayırımları ózleriniń tiykarǵı mánilerinde
jumsalsa, ayırımları awıspalı mánide jumsalǵan. Úy jay qurılısına hám qara úyge
baylanıslı atamalar shıǵarma tilinde jiyi qollanılǵan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
