Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

1.4. Kiyim-kenshek atamalarına baylanıslı sózler 
Kiyim insan tariyxınıń dáslepki dáwirlerinde sırtqı tásirlerden qorǵanıw 
qurallarınıń biri bolǵan bolsa, keyinshelik onıń atqaratuǵın xızmeti keńeydi. 
XIX – XX ásir tilinde kiyim-kenshek ushın 
kiyim, kiyim-kenshek, bas-ayaq 
kiyim 
sózleri qollanıla baslanǵan. 
Lipas arabsha (kópligi libosot) sózinen alınǵan bolıp ústige kiyiletuǵın kiyim 
sózine sinonim bola aladı. 
Kiyim 
sózi ulıwma xalıqlıq til leksikasında keń 
tarqalǵan neytral sóz bolıp, ádebiy tilde hám awızeki sóylew tilinde de qollanıla 
beredi 
XV ásirge kelip kiyim sózi ornında stillik maqsetlerde lipas sózi ádebiy 
shıǵarmalarda keń kólemde qollanıla baslaǵan.
Kiyim-kenshek atamalarınıń málim bir bólegi turaqlı bolıp, kelip shıǵıw 
tariyxına qaray júdá áyyem zamanlarǵa barıp taqaladı.
XI ásir hám onnan aldınǵı dáwirlerde yaǵnıy ata-babalarımız ele ayırım 
qáwim hám urıwlar halında jasaǵan dáwirdegi túrkiy qáwim hám urıw tillerinde de 
ton, kóylek, sharıq, bórik, jaǵa, belbaw sıyaqlı sózler bar bolǵan. 
Romanda tariyxıy waqıyalar sóz etilgenlikten onda ushırasatuǵın kiyim-
kenshek atamalarınıń derlik barlıǵı tarixıy kiyimler bolıp tabıladı. Romanda 
maqpal toppı, qamqa ton, shekpen, júnles degeley, aq sálle, gewish, geji, aydıllı, 
seń-seń postın, sırma gúpi, jáne búgingi kúnde de ele qollanılatuǵın mási, sharshı, 
shapan, etik, kóylek sıyaqlı kiyim-kenshek atamaların da ushıratıw múmkin. 
Romanda qollanılǵan kiyim-kenshek atamalarınıń mánisin qarastırıp óteyik: 

---

34 
1. Bas kiyim atamaları. 
Degeley
– ernegi júnli teri menen ádiplengen, gezlemeden tigilgen, 
malaqayǵa uqsas bas kiyimniń bir túri («Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi» II 
tom, 70-bet). Romanda bul sóz mınaday gápte ushırasadı: Onıń arǵı jaǵında basına 
degeley
kiyip jer shuqılap otırǵan shúńirek kóz, sarı Shermuhammed, onnan 
berregirekte kórinisinen ele jas jigitlerge usaytuǵın hákim Mámbetkerim, Yusup 
hám Waqıbnıyazlar otır (8-bet). 
Shógirme – qaraqalpaqlarda erteden kiyatırǵan bas kiyimniń tiykarǵı túri. 
Shógirme tiykarınan qıstıń kiyimi bolıp esaplanadı. Qońıratqa kirgen jerde, Xiywa 
úlgisinde eki ǵubbalı minar salınǵan, olardıń ortasınan eki arba teńnen sıyǵanday 
dárwaza esik aldında jipek shapan menen 
aq shógirme
kiyinip qılısh asınǵan 
nókerler náwbetshilik etedi («Bozataw» romanı 5-bet). Selkildek shógirme – altı 
aylıq yamasa bir jıllıq qozı terisinen tigilgen dóńgelek bas kiyim («Qaraqalpaq 
tiliniń túsindirme sózligi» IV tom, 542-bet). Mısalı: Aradan az ǵana waqıt ótpey-aq 
selkildek shógirme