Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

1.6. Diniy túsiniklerdi bildiretuǵın sózler 
Jazıwshınıń «Bozataw» romanında diniy túsiniklerge baylanıslı sózler 
kóplep ushırasadı. Waqıyalardıń súwretleniwinde de diniy kóz qaraslar ayqın 
sezilip turǵanın kóriwimizge boladı. Mısalı: 
Axun – din xızmetkeri. Arnawlı diniy mekteplerde oqıp bilim alǵan hám 
diniy mekteplerde oqıtıwshılıq etetuǵın yamasa meshitlerde imamlıq etetuǵın 
molla. Mısalı: Basqa talapqa ilinsem oqıwdıń ushın joǵaltıp alarman degen niyet 
penen Elmurat 
axunǵa
kúnlikshi bolıp jallanǵan edi («Bozataw» romanı 23-bet).
«Pir» sózi parsı tilinde «jası úlken adam, ǵarrı» mánisin ańlatadı, romannıń 
tilinde «diniy basshı», «súyewshi» mánisinde,
payǵambar
sózi parsı tilinde «xat 
ákeliwshi, elshi» mánisin bildiredi. Zikir porqannıń áwpildep shıǵaratuǵın úni, 
dozaq diniy túsinikte aqırǵı dúnyadaǵı gúnákarlardı azaplaytuǵın, jaǵıp jiberetuǵın 
orın, «qáliyma» musılmanlardıń qudayǵa hám onıń payǵambarlarına isenim 
belgisi. Ákesi perzent kóre almay, qartayǵan shaǵında kishkene hayalınan kórgen 
balasın «Pirge qol berip kórgen balam edi, atı Pirmuhammed bolsın»-dep at qoydı 
(«Bozataw» romanı 107-bet). 
Medrese arabsha sóz bolıp madrasat (un) formasına iye. Sóz quramında 
fonetikalıq ózgerisler júz berip sóz aqırındaǵı «t» dawıssızı túsirilip qaldırılǵan: 
madrasat > madrasa. Bul sóz «oqıttı» mánisin ańlatıwshı «darasa» feyilinen 
mafalat (un) formasında atalǵan orın atı bolıp arab tilinde mektep, bilim jurtı 
mánisin , al túrkiy tilinde tiykarınan diniy ilimler oqıtılatuǵın joqarı mektep 
mánisin ańlatqan.
1
Alla bul sóz arabsha allahu formasına iye bolıp allahu→alla [h] 
«táńiri», «quday» mánisin ańlatadı. Bul sóz házir tilimizde ónimli jumsaladı. Bul 
demek medresede oqıwına uqıbı joq degen sóz («Bozataw» romanı 24-bet). Júdá 
bolmasa Qutlımurat inaq medresesindegi muddarislerimniń birewin araǵa 
salarman. («Bozataw» romanı 33-bet). 
Ol jerde Qulmannıń jasırın jumısların alıp baratuǵın bir ketimek 
suwpı 
jáne 
kórinisinen tap mástan kempirden awmaytuǵın, kózi máshtey asarın asaǵan, jasarın 
jasaǵan eki kempir bar edi («Bozataw» romanı 89-bet).
1
Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. Тошкент, 2000, 221-бет. 

---

40 
Ulıwma aytqanda, «Bozataw» romanında siyasıy-jámiyetlik sózler, áskeriy, 
kiyim-kensheklerge, úy buyımlarına, ólshem birliklerge, diniy túsiniklerge 
baylanıslı tariyxıy sózler ushırasadı. Shıǵarmanıń tiykarǵı syujeti sırtqı hám ishki 
dushpanlarǵa qarsı gúreslerden ibarat bolǵanlıǵı sebepli siyasiy-jámiyetlik hám 
áskeriy islerge baylanıslı tariyxıy sózler dáwir koloritin ashıp beriwde jiyi 
jumsalǵan.