Университети кимё – технология факультети

NEFTTI QAYTA ISLEW SANAATINDA KATALIZATORDIŃ ÁHMIYETI 
Dosnazarov A.B., Naubiev T.X., Uzakbergenova Z.D. 
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti 
Neft- bul hár qıylı quramdaǵı uglevodorodlardıń tábiiy aralaspası. Neftten
zamanagóy dvigatel janar mayların alıw ańsat jumıs emes jáne onı hár qıylı qayta 
islew processlerinde katalizatorlardan paydalanbastán bunı ámelge asırıp 
bolmaydı. 
Neftti qayta islew zavodlarındaǵı tiykarǵı katalitik processlerge tόmendegiler 
kiredi: 1)katalitik kreking, 2) katalitik reforming, 3)hár túrlı distillat neft 
fraksiyaların gidrotexnikalıq qayta islew, 4)orta hám awır distillatlardıń 
gidrokrekingi. 
Bunnan tısqarı, sonǵı waqıtları janar may hám may frakciyalarinıń tómen 
temperaturalı qásiyetlerin jaqsılaw maqsetinde katalitik gidrodeparafinlew 
processlerin iske túsiriw jumısları keń eń jaymaqta. 
Neftti qayta islew sanaatında katalizatorlardıń ornı júdá úlken. Katalizatorlar 
tómen sortlı shiyki όnimdi joqarı sortlı ónimge aylandıradı. Katalizatorlarsiz átirap 
ortalıq standartları dvigatelleri ushın motor janar mayın islep shıǵarıwdı 
támiyinlew múmkin emes. Mısalı, katalitik krekingda, ashıq reńli neft ónimleriniń 
(ásirese, benzin) rentabelligin asırıwdı támiyinleytuǵın tiykarǵı processlerden 
birinde katalizatordıń áhmiyeti sonnan ibarat, ol joqarı molekulalı uglevodorod 
molekulalarınıń oktan sanı joqarı bolǵan kishi molekulalı uglevodorodlarǵa 
bóliniwine járdem beredi. 
Gidrokrekingte jeńil distilyatlar alıwda quramı Mo-Ni bolǵan katalizatorlar 
paydalanılmaqda. Bunday katalizatorlar nátiyjesinde quramında aromatik 
uglevodorodlar muǵdarı kop bolǵan naftalar, joqarı sıpatlı reaktiv hám dizel 
janılǵıların alıwǵa boladı.

---

29
Gidrokreking - bul vodorod qatnasıwında katalitik kreking bolıp tabıladı. 
Bunda vodorod, katalizator hám tiyisli prosessler qatnasında tómen sapalı jeńil 
gazoildı krekinglew hám keń muǵdardaǵı maylaw mayların aliw ushın joqarı 
sapalı shiyki zatlardı alıwǵa múmkinshilik beredi. Bul jerde katalizatorlar zárúrli 
rol oynaydı: olar vodorod menen aktiv tásirlesedi, bunıń nátiyjesinde kreking 
όzinen ózi ámelge asadı hám nátiyjede izoparafinlar payda boladı. 
Gidrotazalaw - bul neftti qayta islewdegi eń úlken katalitik process bolıp 
tabıladı. Gidrotexnikalıq qayta islew processinde janar maydaǵı kúkirt muǵdarı 
azayadı. Gidrotexnikalıq qayta islew natiyjeligi katalizatorlar aktivligine, 
temperatura rejimine hám shiyki zat sapasına baylanıslı boladı. Bunday 
processlerdiń natiyjeliligin asırıw katalizatorlardıń jańa túrlerinen paydalanıwdı 
talap etedi. Gidrotazalawda tiykarınan sonǵı islep shıǵılǵan jańa áwlad katalizatorı 
sıpatında quramı: Mo-Ni, Mo-Co, W-Mo-Ni bolǵan katalizatorlar qollanilmaqda. 
Bul ásirese jeńil distillyatlardı tazalawda úlken áhmiyetke iye. Bunnan tısqarı, bul 
katalizatorlar joqarı fizikalıq qásiyetlerdi, sonday-aq joqarı mexanikalıq quwatlıq 
hám tómen shashıraw tıǵızlıǵın támiyinlep beredi. Al, dizel janar mayların 
kúkirtten tereń gidrotexnikalıq tazalaw hám payda bolǵan dizel janar mayınıń 
cetan sanın arttırıw ushın mólsherlengen quramı Mo-Co, Mo-Ni bolǵan jańa áwlad 
katalizatorları keń qollanıladı. 
Házirgi waqıtta Buxara neftni qayta islew zavodında janar may janıwınan 
zıyanlı shıǵındılardı kemeytiwge qaratılǵan átirap ortalıq nızamshılıǵın 
qatańlastiriwdıń global tendenciyası, sonıń menen birge, neft ónimleriniń sapasına 
talaplardıń turaqlı túrde ósip barıwı sebepli, 2020 jıldan baslap «Evro-4» hám 
«Evro-5» ekologiyalıq klasındaǵı dizel janar mayın islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan.
Evro-5 dizel janar mayı bolǵan nafta islep shıǵarıw ushın quramı W-Ni 
bolǵan katalizatorı keń qollanılmaqda. Bul katalizator joqarı aktivlikke iye, jaqsı 
gidrogenlew qásiyetine iye jańa áwlad katalizatori bolıp, nátiyjede konvertaciya 
etilmegen gidrokreking qaldıǵınıń jabısqaqlıq indeksin sezilerli dárejede asırıwı 
múmkin. Sonday-aq, bul katalizator quramında aromatik uglevodorodlardıń 
muǵdarı joqarı bolǵan, joqarı sapalı aviaciya janar mayın islep shıǵarıw ushında 
keń paydalanıladı.