Университети кимё – технология факультети

ZOL-GEL TEXNOLOGIYASI ASOSIDA ZAHARLI GAZLARNI 
ANIQLOVCHI OPTIK SENSORLAR YARATISH
Isaqulova M.N., Nasimov A.M., Tashpulatov X.Sh., Mirzayev Sh.E., 
Tojiboyev N. 
Samarqand davlat universiteti 
So‘nggi yillarda tabiatga, birinchi navbatda Yer atmosferasiga antropogen 
omillar tomonidan turli zararli gazlarning ko‘p miqdorda chiqarilishi turli salbiy 
oqibatlarga olib kelmoqda [1]. Shuning uchun keyingi yigirma yillikda gazlarni 
aniqlovchi sensorlar ishlab chiqarish texnologiyasi katta e’tibor qaratilgan. Chunki 
ular yordamida atrof-muhit monitoringini olib borish dolzarb bo‘lib qolmoqda [2].
Sof TEOS van-propil TriMOS – TEOS gibrid zol-gelga dastlab 10
-4
mol 
bromtimol ko’ki indikatori etanolda eritilib zol-gel eritmaga tomchilatib qo’shildi. 
Organik aralashma indikator bilan birgalikda 1 soat davomida 600 aylanish/daqiqa 
tezlikda aralashtirildi.
Indikator zol-gelga mustahkamligini aniqlash uchun tayyor bo’lgan oynalar 
distillangan suv solindi Petri idishida 1 kun davomida qoldirildi. So’ngra shisha 
yaxshilab tekshirildi. Petri idishidagi suyuqlikning yutilish spektri o’rganildi. 
Tayyorlangan “kokteyllar” tarkibi 1- jadvalda keltirilgan. 
1– jadval.
Zol-gel usulida tayyorlangan indikatorli «kokteyl» larning tarkibi. 
№ 
Alkoksid 1 
Alkoksi
d 2 
Alk1:Al
k2 
Indikato
r 
1 
n-propil TriMOS 
TEOS 
0:1 
BTK 
2 
n-propil TriMOS 
TEOS 
1:0 
BTK 
3 
n-propil TriMOS 
TEOS 
1:10 
BTK 
4 
n-propil TriMOS 
TEOS 
10:1 
BTK 
 

---

32
Hosil bo’lgan zol-gel avval tekshirish uchun o’lchamlari 2x10 sm bo’lgan 
oddiy mikroskop shishalariga yotqizish kerak. Buning uchun mikroskop shishalari 
avval NaOH ning 0.1N eritmasida 1 kun davomida qoldirildi. Keyin shishalar 
avval etanolda bir necha marta yuvilib, keyin distillangan suvda yuvildi. Shishalar 
bir soat davomida quritildi.
Yuqoridagi reaksiyalardan hosil bo’lgan zol-gel indikator aralashmalaridan 
avtomatik pipetkalarda kerakli miqdorda olinib, mikroskop shishasi ustiga 
yotqizildi. Qatlamlar yotqizilgandan so’ng 1 soat davomida usti yopiq holda 
saqlandi. So’ngra 12 soat davomida 70°C da quritildi. Shishalar tekshirish uchun 1 
haftaga salqinroq joyda qoldirildi. 
Fluoressensiya spektroskopiyasi geterogen muhitni o’rganish uchun kuchli 
vosita hisoblanadi. Zol-gel qatlamning fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish uchun 
dopant biriktirilgan qatlamlar fluoressensiya spektroskopiyasi yordamida tadqiq 
qilinadi va shunga mos ravishda kimyoviy sensorlar ishlab chiqishda foydali 
axborot bera oladi. Buyeea turli kompozisiyali zol-gel jarayonlarini va ularning 
saqlash jarayonlarini yaxshi tushunishni talab qiladi.
Suv turli zol-gel kompozitlar tayyorlashda muhim rol tutadi va uning ichki 
muhiti tabiatiga ta’sir qiladi. 
R
= 32 nisbatda olingan yupqa filmlar yuqori 
shaffoflikka ega. Etanolda piranin spektrida ko’k sohaga siljish kuzatiladi. Piranin 
saqlagan yupqa filmning spektroskopik o’lchashlar natijalari uning ichki muhitida 
suvdan tashqari prekursor erituvchisi sifatida ishlatilgan etanolga ham kuchli 
darajarada bog’liqligini tasdiqlaydi.