Universiteti fakulteti

2. Lug'atda inson qiyofasini ifodalovchi leksemalar:

Leksemalar ishlatilish doirasi jihatidan avvalo ikkiga guruhlanadi:

ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlam va ishlatilish doirasi chegaralangan qatlam.
Ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamni barcha o‘zbeklar uchun umumiy bo‘lgan leksemalar tashkil qiladi. Bu qatlamdagi leksemalar, yashash joyi, kasbi, madaniy saviyasi, jinsi, yoshi va boshqa belgilaridan qat'i nazar, o‘zbekcha gapiradigan har bir kishining nutqida ishlatiladi, o‘zbek tilida gapiruvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘ladi. O‘z-o‘zidan, bunday leksemalar kundalik turmushda zarur narsa, belgi kabilarning nomi bo‘ladi.
Turkum nuqtayi nazaridan yondashilsa, ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga butunicha ba'zi juz'iy istisnolar bilan, albatta) yordamchilar deb nomlanadigan grammatik turkumlarga mansub birliklar kiritilishi lozim. Chunki, birinchidan, bunday birliklar o‘zi ko‘p emas, har gal shu oz miqdordagi birliklarga murojaat qilinadi. Ikkinchidan, bular asli grammatik vositalar sirasiga kiradi: leksik tomondan ko‘ra grammatik tomon ustun turadi, bu hol ularning umumiy va zaruriy bo‘lishini ta'minlaydi. Undovlar ham ishlatilish doirasi jihatidan grammatik turkumlar qatori baholanadi.
Mustaqil turkumlardan son leksemalar va olmosh leksemalarning deyarli barchasi ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmagan. Qolgan turkumlarda ot, sifat, fe'l, ravish, shuningdek modal birliklarda) har bir leksema alohida yondashib baholanishi kerak. Dialektlarga ko‘ra voqe bo‘ladigan ba'zi fonetik ayirmalarni hisobga olmaganda chunki bu leksemalar adabiy tilda yagona talaffuz me'yoriga bo‘ysunadi), ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga ko‘z-, qo‘l-, oyoq-, bilak-, tirsak-, yaxshi-, yomon-, qora-, sariq-, ko‘k-, kel-, ket-, o‘tir-, tur-, yur-, tez-, sekin-, erta-, kech- kabi juda ko‘p misollar keltirish mumkin. Hozirgi adabiy o‘zbek tili leksik boyligining asosini xuddi shunday leksemalar tashkil qiladi.
Leksemalarning ishlatilish doirasi jihatidan chegaralanishi turlicha. Shunga ko‘ra chegaralangan qatlam o‘z navbatida ikkiga guruhlanadi: ishlatilishi territoriyaga ko‘ra chegaralangan leksemalar va ishlatilishi kasb-korga ko‘ra chegaralangan leksemalar.
Ishlatilishi territoriyaga ko‘ra chegaralangan til hodisalari dialektizm deyiladi yunoncha dialеktos - tilning mahalliy ko‘rinishi ).
Dialektizm – umumtilga emas, balki shu umumtilning mahalliy ko‘rinishlari bo‘lgan dialektlarga xos hodisa; shunga ko‘ra bular odatda biror dialektning vakillari nutqida ishlatilib, ko‘pincha boshqa dialektlarning vakillariga, shuningdek adabiy tilga ham xos bo‘lmaydi. Dialektizm asosan uch turli:

1. 
   Lug‘aviy dialektizm – lug‘aviy birliklardagi turi Misollari quyiroqda).
   
2. 
   Grammatik dialektizm – grammatik hodisalardagi turi masalan, ba'zi dialektlarda o‘rin ma'nosi uchun -ga, aksincha, jo‘nalish ma'nosi uchun -da ishlatilishi kabi).
   
3. 
   Fonetik dialektizm – tovush talaffuzi va tovush o‘zgarishiga bog‘liq turi masalan, ovoz tovushlarning ba'zi dialektlarda cho‘ziqroq va yumshoqroq talaffuz qilinishi, ayrim dialektlarda bir tovush o‘rniga boshqa tovushning kelishi va b.).
   

Adabiy tilning lug‘atiga birinchi galda barcha o‘zbeklar uchun umumiy bo‘lgan leksemalar tanlab olinadi. Bu umumiy qatlam ayrim dialektlarga xos leksemalar hisobiga boyitib boriladi.
Aslida adabiy til lug‘atining bir qismi avval dialektlarniki bo‘lib, adabiy tilga xos deb qaralishi bunday leksemaning umumlashib ketishiga sabab bo‘lgan.
Dialektizm umumtil lug‘at boyligining nisbatan oz miqdorini tashkil etadi. Shu oz miqdordagi leksemalardan ham adabiy tilga saylab kiritiladi. Dialektizmlarning umumtil boyligiga aylanishi ma'lum shart-sharoitga bog‘liq. Masalan, shu dialektizm anglatgan ma'no uchun adabiy tilda boshqa nom bo‘lmasligi kerak; agar adabiy tilda shunday ma'noni anglatuvchi leksema bo‘lsa, yangi qabul qilinayotgan leksema leksik ma'no qirrasida, baho semasida, nutq ko‘rinishlariga xoslanish belgisida va boshqa jihatlarida ayrimlikka ega bo‘lishi lozim.
Biror dialektizmning adabiy tilga ko‘chishini boshqa bir hodisadan – dialektizmning badiiy asarda ishlatilishidan farqlash kerak. Badiiy asarda ishlatilgan har bir leksema adabiy tilga qabul qilingan deb qaralmaydi. Badiiy asar voqelikni qanday bo‘lsa – shunday aks ettirishi sababli unda til hodisalari ham o‘z tabiiy holatida namoyon bo‘ladi. Agar dialektizm biror muallif asarida-gina uchrab qolmay, barcha ishlatadigan lug‘aviy birlikka aylansa, umumlashib ketsa, shunda bunday birlik adabiy tilga kirib boradi. Aks holda, badiiy asarda ishlatilganidan qat'i nazar, dialektizmligicha qolaveradi.
Masalan, Abdulla Qahhor o‘z povestini "Sinchalak") dialektizm bilan atadi, bu leksemani povest matnida ham ishlatdi. Lekin shu bilan sinchalak- leksemasi adabiy til lug‘atiga o‘tdi deb bo‘lmaydi, albatta Adabiy tilda shu ma'no chittak- leksemasi bilan anglatiladi). Demak, yozuvchi dialektizmni badiiy asar matniga kiritadi, bunday leksemaning adabiy til lug‘aviy birligiga aylanishi esa til amaliyotiga bog‘liq.
Tilning biror mahalliy ko‘rinishida ishlatiladigan barcha leksemalar shu dialektniki deb qaraladi, lekin dialektizm deb shulardan bir qismi-gina ajratiladi. Bunda adabiy til bilan dialekt uchun mushtarak leksemalar hisobdan chiqariladi.
Dialektdagi leksema adabiy tildagi leksemadan ko‘pincha tovush jihati bilan farqlanib turadi: ayni bir leksema adabiy tilda va turli dialektlarda har xil talaffuz qilanadi. Masalan, kangul- – ko‘ngul- - ko‘ngil-, oka- - aka-, jur- - yur-, gal- - kel-, bala- - bola, turpoq- - tuproq- kabi. Bular – tilning mahalliy ko‘rinishlariga xos bir necha leksema emas, balki umumtilda bor bir leksemaning turlicha talaffuzi; shunga ko‘ra bunday farqlanishlar leksik dialektizm deyilmaydi.
Dialektizm deb belgilanuvchi birlik adabiy tilda shuningdek boshqa dialektlarda ham) umuman yo‘q bo‘lishi yoki o‘z leksik ma'nosida, leksik ma'nosining tarmoqlanishida, baho semasida va boshqa jihatlarida farq-lanib turishi kerak.
Leksik dialektizm ikki turli bo‘ladi: a) dialektizm-leksema, b) dialektizmsemema.
Faqat shu dialektda-gina ishlatilsa-yu, adabiy tilda yo‘q bo‘lsa, dialektizm-leksema deyiladi. Bunday leksema lug‘aviy birlik sifatida adabiy til uchun bus-butun yangi, noma'lum bo‘ladi. Masalan, xamak-, sapcha-, balacha-, tugunak- tuynak-) leksemalaridan har biri boshqa-boshqa dialektniki, bulardan birortasi ham adabiy tilga qabul qilinmagan. Hozirgacha har bir territoriyada shu predmet o‘z leksemasi bilan anglatiladi.
Xuddi shuningdek holat narvon-, shoti-, zangi- leksemalariga ham xos. Lekin bu misoldagi birinchi leksema, har holda, adabiy tilga olingan deb qaraladi Markaz joylashgan dialektning leksemasi ekanligi bilan izohlansa kerak). Demak, dialektlardan biriniki bo‘lgan leksema adabiy tilga xos leksemaga aylanadi, qolganlari dealektizmligicha turadi.
Dialektga xos leksema adabiy tilga ba'zan yakka o‘zi emas, balki turg‘un birikma tarkibida kirib kelishi mumkin. Masalan, shiypon- leksemasi adabiy tilga dala shiyponi- turg‘un birikmasi tarkibida o‘tdi.
Ba'zi hollarda biror dialektdagi leksema boshqa dialektdagi leksema bilan yoki adabiy tildagi leksema bilan ifoda jihatiga ko‘ra bir xil bo‘ladi-yu, mazmun jihatiga ko‘ra farqlanib turadi. Buni dialektizm-semema deyiladi. Masalan, pashsha- - chivin-, chivin- - pashsha-, lagan- - tovoq-, tovoq- - lagan- leksemalarida bo‘lgani kabi. Bu yerda ayni bir leksik ma'no har xil dialektda boshqa-boshqa leksemaning lug‘aviy mundarijasini tashkil qiladi: ruscha muxa bir dialektda pashsha- deyilsa, boshqa bir dialektda chivin- deyiladi; aksincha, ruscha komar avvalgi dialektda chivin- deyilsa, keyingi dialektda pashsha- deyiladi va b. Bu yerda leksemalar go‘yo o‘rin almashib qolgandek bo‘ladi.
Dialektlarga ko‘ra ba'zan leksemalarning ma'no hajmida ham farq mavjud bo‘ladi. Buni dialektizm-sememaning bir ko‘rinishi deb baholash kerak. Masalan, ba'zi dialektlarda meva turlaridan birining ho‘li ham, qurug‘i ham o‘rik- deb nomlanaveradi, boshqa bir dialektda esa o‘rik- deb faqat ho‘l mevaga aytiladi, qurug‘i esa turshak- deyiladi. Demak, o‘rik- leksemasining ma'no hajmi bir dialektda keng, boshqa dialektda esa tor bo‘lib chiqadi.
Ishlatilish doirasi kasb-korga ko‘ra chegaralangan lug‘aviy birliklar professionalizm deyiladi lot. professio - kasb-kor , mutaxassislik ).
Dialektizm ma'lum joyda yashovchilar uchun-gina tushunarli bo‘lsa, professionalizm ma'lum kasb-kor egalari doirasida ishlatilib, shularga tushunarli bo‘ladi.
O‘z dialektining ta'siri bilan izohlanadigan ba'zi ayrimliklarni hisobga olmaganda, shu kasb egasi qaysi territoriyada yashashidan qat'i nazar, professionalizm ular uchun odatda umumiy bo‘ladi.
Professionalizmlarning asosiy qismini har bir kasb-korda shu sohaning terminlari tashkil qiladi. Masalan, ipakchilik terminlari kabi. Professionalizm turli fan-texnika, maktab-ma'orif sohalarida, ma'muriy-xo‘jalik ishlarida va boshqa sohalarda ham mavjud.
Dialektizmda bo‘lganidek, professionalizmlik ham nisbiy tushuncha. Bunday birlik o‘z sohasidan chiqib, ishlatish doirasidagi chegaralanish yo‘qolib, umumtil mulkiga aylansa, professionalizmlik muhrini yo‘qotadi. Ko‘pgina ma'muriy-xo‘jalik, fan-texnika, maktab-ma'orif, qishloq xo‘jaligi terminlari keng ommalashib, umumlashib, umumtil birligiga aylanib ketgan: shartnoma-, qonun-, kredit-, kultivatsiya- va b.
Yakka leksemalardan tashqari, madaniy-oqartuv muassasalari-, mehnat daftarchasi- kabi ko‘pgina turg‘un birikmalar ham mavjud. Bunday professionalizm ayniqsa matematika, fizika, kibernetika kabi fan sohalarida ko‘p uchraydi.
Ishlatilish doirasi chegaralangan qatlamlar sifatida jargonizm, argotizm kabi hodisalar ham tilga olinadi.
Biror kasb-kor egalari nutqida yoki ijtimoiy tabaqa vakillari nutqida ishlatilib, umumtildagidan o‘zgacha leksik ma'no anglatuvchi lug‘aviy birlik jargonizm deyiladi fr. jargon - lahja ). Jargon asli bir qancha leksemalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib, bular shu tildagi leksemalarning o‘zi bo‘ladi yoki boshqa tildan olib ishlatiladi. Jargonda bunday leksema umumtildagi leksik ma'nosida emas, o‘zgacha ma'noda ishlatiladi. Masalan, Ishlar besh, Akang gapni qiyadi kabi jumlalardagi besh-, qiy- leksemalari shu ishlatilishida jargonizm bo‘ladi.
Argotizm ham asli jargonizmning bir ko‘rinishi bo‘lib, tarbiyasi buzuq, qo‘li egri shaxslar orasida shu guruhning o‘ziga-gina tushunarli ma'noda ishlatiladigan leksemalar yig‘indisidan iborat fr. argot - lahja ) Masalan, loy-
pul ma'nosida), bedana- nagan ma'nosida), xit- xavf ma'nosida) kabi.
Til, ayniqsa uning lug‘ati doim o‘sish-o‘zgarishda. Bunday o‘sisho‘zgarish tez va uzil-kesil sodir bo‘lmaydi. Shu sababli zamoniyligi jihatidan har xil birliklar yonma-yon yashab turadi. Lug‘at boyligida zamoniyligi jihatidan ikki asosiy qatlam mavjud: zamonaviy qatlam va zamondosh qatlam.
Zamonaviy qatlamga bugungi til amaliyotida odatdagi, rasmona deb qaraluvchi leksemalar kiritiladi. Bu qatlamdagi leksemalar na yangilik va na eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmaydi. Leksemalarning ko‘pchiligi – xuddi shunday.
Zamonaviy qatlamga mansub deb belgilashda leksemaning yakka shaxslar nutqidagi mavqei emas, balki umumtildagi mavqei asosga olinadi.
Leksemani zamonaviy qatlamga kiritishda ularning nutqda ishlatilish miqdori ham asosga olinmaydi. Nutqda ko‘p ishlatiladigan leksema odatda zamonaviy qatlamga mansub bo‘ladi. Zamonaviy qatlamga, bulardan tashqari, nutqda oz ishlatiladigan leksemalar ham kiritiladi.
Zamonaviy qatlamga kiritiluvchi leksema shu til egalarining barcha a'zolariga tanish bo‘lishi ham, barchaning nutqida ishlatilishi ham shart emas. Har bir sohaning terminologiyasi bilan odatda shu sohaning vakili-gina tanish bo‘ladi, boshqalarga bu terminlarni bilish zaruriyati ham bo‘lmaydi; umumnutqda bunday terminlar ishlatilmaydi ham. Shunga qaramay terminlar zamonaviy qatlamga kiritilaveradi.
Zamonaviy qatlamga kiritiladigan leksema bir asosiy talabga javob berishi kerak: na yangilik va na eskilik bo‘yog‘i bo‘lmasligi lozim.
Ko‘rinadiki, leksemalarning zamoniyligini aktiv-passiv qatlamlar deb nomlash va tavsiflash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Aktiv-passivlik lug‘at boyligiga boshqa jihatdan – miqdoriy jihatdan yondashish bo‘lib, lug‘at boyligini bunday o‘rganish ham, albatta, muhim amaliy va nazariy xulosalarga olib keladi.
Yangilik yoki eskilik bo‘yog‘i bor leksemalar lug‘at boyligining zamondosh qatlamini tashkil qiladi. Bunday qatlam tilning har bir taraqqiyot bosqichida mavjud bo‘ladi, chunki lug‘at boyligi doim o‘sib-o‘zgarib turadi. Shu sababli lug‘at boyligida zamondosh qatlam ham yashaydi.
Zamondosh qatlamda o‘zaro biri ikkinchisining aksi bo‘lgan hodisalar mavjud: yangilik bo‘yog‘i bor leksemalar va eskilik bo‘yog‘i bor leksemalar.
Yangilik bo‘yog‘i bor leksemaga neologizm deyiladi yunoncha neos - yangi ). Neologizm tilga umuman mansub bo‘lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos bo‘lishi mumkin. Birinchisi umumtil neologizmi deb, ikkinchisi individual nutq neologizmi deb yuritiladi. Leksemikada asosan umumtil neologizmi o‘rganiladi. Individual nutq neologizmi uslubga xos hodisa deb qaraladi.
Har qanday neologizm dastlab individual nutqda yuzaga keladi. Bunday neologizm ko‘pchilik tomonidan tan olinsa, tilning taraqqiyot qonunlariga mos holda hosil qilingan bo‘lsa va tilda ma'lum ma'noni anglatish uchun zarur deb qaralsa, shunda-gina umumtil neologizmiga aylanadi, yakka nutq doirasidan chiqadi. Agar bunday talablarga javob bermasa, individual nutq doirasida qolib ketadi. Umumtil neologizmi tilda ma'lum vaqt ishlatilganidan keyin yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va ko‘pincha odatdagi, zamonaviy leksemaga aylanib ketadi.
Leksik neologizm o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki guruhga ajraladi:

1. 
   Leksema yaxlitligicha neologizm bo‘ladi; buni neologizm-leksema deb
   

nomlash mumkin: paxta) yakkaziroatchiligi-, ma'muriyatchilik- kabi.

2. 
   Leksema emas, balki uning sememalaridan biri neologizm bo‘ladi; buni neologizm-semema deb nomlash mumkin: o‘tkirlashtir- obostryat leksemasining kalkasi) kabi.
   

Neologizm-leksema bilan neologizm-semema asli bir hodisa, chunki har ikkisi leksik ma'noga asoslanadi: birinchisi yangi monosemem birma'noli) leksema bo‘ladi, ikkinchisi esa polisemem ko‘pma'noli) leksemaning keyingi, yangi ma'nosi bo‘ladi. Shunga ko‘ra neologizmning bu turlarini "leksik neologizm", "semantik neologizm" deb nomlash to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Leksik ma'no taraqqiyotidan ko‘ra tilda leksema yasash va leksema o‘zlashtirish miqdor jihatidan ustun turadi, shu sababli neologizm-sememadan ko‘ra neologizm-leksema ko‘p bo‘ladi.
Leksemaning yangi bo‘lishi boshqa-yu, yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lishi boshqa. Har qanday yangi leksema neologizm bo‘lavermaydi. Masalan, kompyuter-, ksereks-, birja- kabilar – o‘zbek tiliga yaqin vaqtlarda kirib kelgan leksemalar, lekin bu leksemalarni neologizm deb bo‘lmaydi, chunki bu leksemalar hozirgi o‘zbek tilida yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, odatdagi leksemaga aylangan.
Demak, neologizm – o‘ta nisbiy tushuncha. Avvalo, til taraqqiyotining har bir bosqichi o‘z neologizmiga ega bo‘ladi, bir bosqichda neologizm deb qaralgan hodisa ikkinchi bosqichda ham neologizm bo‘lishi shart emas. Masalan, 30- yillar nuqtayi nazaridan shpal-, seyalka- kabi leksemalar neologizm deb baholansa, hozirgi o‘zbek tilida bular odatdagi, zamonaviy leksemaga aylangan; 20- yillar nuqtayi nazaridan neologizm deb qaralgan aeroplan-, yo‘qsil- proletariy) kabi leksemalar esa arxaizmga aylangan Arxaizm quyi- roqda bayon qilinadi).
Ikkinchidan, neologizmni belgilashda shu hodisaning tilda individual neologizmning esa nutqda) qancha vaqt mavjudligi ham ahamiyatsiz. Leksema juda qisqa vaqt ichida neologizmlikdan chiqib ketishi ham, uzoq vaqt neologizmligicha qolib ketishi ham mumkin. Umumtil neologizmi odatdagi, zamonaviy leksemaga tez aylanadi; individual nutq neologizmi esa, qancha vaqt o‘tmasin, o‘z yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotmasligi, umuman neologizmligicha qolib ketishi mumkin. Masalan, tuzum- leksemasi 20--30- yillarda neologizm edi, hozir odatdagi leksemaga aylangan; G‘afur G‘ulomning ilk poeziyasida uchraydigan mozollan- mozollangan qo‘llar - "Olqish", "Tagdo‘zi"), fashistlan- fashistlanaroq - "To‘qinish"), qo‘ng‘irla- Qo‘zichoqning barrasiday mayda qo‘ng‘irlab – "Non") kabilar o‘zi ishlatilgan asar doirasida individual nutq neologizmligicha qolib ketgan.
Neologizm ikki xil talabga ehtiyojga) ko‘ra paydo bo‘ladi:

1. 
   Yangi voqelikning yangi nomi sifatida. Bunda neologizm o‘zi anglatayotgan voqelikning yagona nomi bo‘ladi, nominativ vazifani o‘taydi: konfliktsizlik adabiyotshunoslik termini), kosmodrom- Har ikki leksema yangilik bo‘yog‘ini tezda yo‘qotdi), mahkamachilik- kabi.
   
2. 
   Nomlangan voqelikning yangi nomi bo‘ladi. Haqiqiy neologizm asli shu. Bunda o‘zigacha nomlangan voqelikni yangidan nomlaydi, natijada sinonimiya tug‘iladi. Masalan, fotokartochka- leksemasi avval neologizm sifatida suvrat- leksemasi bilan sinonimik munosabat hosil etdi. Natijada suv-rat- va rasm- leksemalarining leksik ma'nolarida chegaralanish, xoslanish voqe bo‘layotir. Bu har ikki leksema kartina ma'nosini ham, fotokartochka ma'nosini ham anglataverar edi. Hozir esa suvrat- leksemasi asosan kartina ma'nosini, rasm- leksemasi asosan fotokartochka ma'nosini anglatish uchun ishlatilmoqda.
   

Neologizm quyidagi yo‘llar bilan paydo bo‘ladi:
1) Leksema yasash orqali. Bunda ikki hodisani farqlash kerak:

1. 
   Yangidan yasash yo‘li bilan hosil qilinadi: almashlab ekish), aqida-