14
P
-qala átirapında jasap, qalaǵa islew ushın keliwshi hám turaqlı turaq-jayı
boyınsha qala payda etiwshi quramǵa qosılıwshı miynetkeshler sanı.
1.5. Qala territoriyasın wazıypasına kóre zonalaw
Qala territoriyasın wazıypasına kóre zonalaw hár qanday xalıq jasaw ornınıń
strukturasın belgilewshi wazıypaları tiykarǵı 5 túrge bóliniwi múmkin:
iri sawda
orayları, miynet jergilikli jumıslar, jámiyetlik ómir, dem alıw, olar óz náwbetinde
kommunikaciyalar sistemasına birlestiriledi. Ulıwma aytqanda, transport sistemasi–
adamlar hám júklerdi bir ornınan, ekinshi orınǵa alıp jetkerip qoyıwǵa xizmet etedi,
injenerlik sistema–olar arqalı energiya hám axborot jiberiledi. Bul wazıypalar menen
baylanıslı bolǵan aymaqlardıń payda bolıwı hám mákanda ózara jaylasıw olardıń hár
birin ámelge asırıw ushın, basqası qáliplestirilgen ortalıq málim wazıypanı zıyanli
tásirin joǵaltıw arqalı eń jaqsı sharayat támiynleniwi lazım. Bunda sistemadaǵı
baylanıslardıń támiynlewshi kommunikaciya uzınlıǵınıń minimal dárejede bolıwǵa
umıtılıw kerek.
Wazıypası boyınsha zonalaw – bul qala territoriyasın paydalanıw
xarakteristikasına kóre, yaǵnıy wazıypasına kóre differenciyalaw.
Wazıypalardı qala qurılısı boyınsha zonalaw hám olar ushın belgili aymaqlardı
payda etiw ideyası XIX ásir hám XX ásirler arasında júz berdi. Onı birinshi márte
fransuz arxitektorı Toni-Garne “Sanaat qalası” eksperimental joybarında (1901-1904)
qáliplestirdi. Bul jobada miynet etiw ornı, jasaw hám dem alıw ornı ushın
kommunikaciyalar menen baylanısqan (sonıń
menen birge, transport háreket
qılatuǵın jollar, piyadalardan ajıratılǵan) anıq shegaralanǵan territoriyalar ajıratıladı.
Wazıypalaw boyınsha zonalaw principi
zamanagóy qala qurılısında da qabıl
etilgen. Onıń teoriyalıq tiykarların Le Karbyuze 1933-jılı bolıp ótken arxitektorlardı
xalıqara ushrasıwı materiallar boyınsha jazılǵan “Afina xartiyası” kitabında keńnen
túsindirip bergen. Qala territoriyası wazıypasına hám paydalanıw xarakteristikasına
kóre aymaqlarǵa bólinedi:
15
Seliteb – turaq–jay rayonların, jámiyet orayların (basqarıw, ilimiy, oqıw,
medicina, sport h.b), ulıwma paydalanılǵan gúlzarlardı kóklemzarlardı jaylastırıw
ushın;
Sanaat – sanaat kárxanaları hám olar menen baylanıslı bolǵan
obyektlerdi,
tramvay depoları, trolleybus hám avtobus parkların hám sol sıyaqlı obyektlerdi
jaylastırıw ushın;
Sırtqı –
transport, transport quralları hám inshaatların (jolawshi hám júk
stanciyaları, portlar, pristanlar h.b) jaylastırıw ushın;
Xalıqtıń dem alıw orınları – sport hám sport-salamatlastırıw bólimleri,
mádeniyat hám dem alıw baǵları, toǵay parkleri hám abadanlastırılǵan suw
háwizlerin jaylastırıw ushın;
Sanitariya – qorǵaw – qorshaǵan ortalıqtı zıyanli tásir kórsetiwshi obyektlerden
(sanaat kárxanaları, transport quralları hám inshaatlar) hám aymaqlardan qorǵawshı
kóklemzarlar hám ashıq maydanlar payda etiw ushın;
Sonıń menen birge úlken hám iri qalalarda ulıwma qala jámiyet orayı aymaǵı
da ajıratıladı (kishi hám ortasha qalalarda bul oray seliteb aymaqqa kiredi).
Bilimlendiriw baǵdarındaǵı tiykarǵı aymaqlar sanına ilimiy–tekseriw hám
oqıw institutları, konstruktorlıq byuroları, kurort qalalarda bolsa emlew-
salamatlastiriw hám olarǵa baylanıslı bolǵan xizmet kórsetiwshi
mekemeler, baǵlar,
parkler, shomılıw orınları h.b jaylasadı.
Qalalarǵa iykemlesiwshi aymaqlarda
mikroklimattı hám hawanı jaqsılaw ushın
kerek bolǵan iri kóklemzarlarǵa, ǵalabalıq dem alıw orınlarǵa, hámde qala massivin
keyinsheli ósiwi ushın rezerv sıpatında saqlawshı orınlarǵa iye bolǵan qala – átirapi
aymaǵı payda etiledi.
Qalalardıń keleshektegi ósiwi ushın (30-40 jıl) kózde tutılǵan rezerv territoriya
qala shegarasına qosılıwı lazım hám bolıwı kózde tutılǵan ózgerislerde qadaǵalanıwı
kerek.
Qala átirapi aymaǵı shegarasın qala hám awıl xalqınıń basqarıw shegaraları,
awıl xojalıǵı hám basqa kárxanalardıń ózara baylanıslı túrde rawajlanıwdı esapqa
16
alǵan halda anıqlanadı. Jaylasıwdıń qáliplesip atırǵan toparlı
dizimine kiriwshi
qalalar ushın, ulıwma qala átirapı aymaǵı kózde tutılıwı kerek.
Funkcional aymaqlardı qáliplestiriw hám olarǵa obyektlardi jaylastırıw tártibi
KMK 2.07.01-94 da kórsetilgen.
Aymaqlardıń ózara jaylasıwı sanaat xarakteristikası, qala ólshemine hám
jergilikli,
usı
sharayatqa baylanıslı.
Seliteb aymaqlar qalanıń qurǵaq, biyiklik, kóklemzarlastırılǵan hám suw
aymaǵına salıstırǵanda shamalǵa qaraǵan tárepte hám dárya aǵımı boyınsha joqarıda
jaylastırılıwı kerek.
Sanaat aymaqları relyefi tınısh hám temir jol magistralına yáki suw jollarına
jaqın túrde jaylastırıw kerek.
Transport aymaqları qalanıń seliteb hám basqa aymaqların kesip ótpewi kerek.
Olar sanaat penen qolay baylanısqan bolıwı kerek. Jolawshı vokzallar qalanıń turaqlı
ómirine
kesent bermewi, ha’m sonıń menen birge barlıq noqatları menen qolaylı
baylanısta bolıwı kerek.
Dem alıw aymaqları relyefi quramalı, oylı–biyik qurılıs ushın qolaysız bolǵan
orınlarda, jap-jasıl massivlerde hám suw háwizleri jaqınında jaylasqan maqsetke
muwapıq. Olardı qala sırtına jaqınraq, biraq qolaylı transport baylanısın esapqa alǵan
halda jaylastırıw zárúr.
Do'stlaringiz bilan baham: 
