Universiteti arxitektura fakulteti

Qadaǵalaw sorawları 
1.
Qalanı úyreniw, joybarlaw hám basqarıw obyekti degende neni túsinesiz.
2.
Qalanı payda etiwshi faktorlarǵa neler kiredi? 
3.
Qalalardıń miynet resursları degenimiz ne? 
4.
Qala xalqınıń sanın miynet balansı usılı menen esaplawdıń mazmunı ne? 
5.
Qala territoriyasın wazıypasına kóre zonalawdıń qanday túrlerin bilesiz? 
6.
Qala aymaǵınıń balansıdegenimiz ne? 

---

19 
II BAP. QALANÍŃ REJELI INFRASTRUKTURASÍ HÁM 
RAWAJLANÍWÍ 
2.1. Qalanıń rejeli strukturası 
Qalanıń rejeli strukturası –
bul qala territoriyası elementleriniń ózara 
baylanıslı túrdegi birlesken sisteması bolıp esaplanadı. Ol qala bas rejesiniń joybarın 
hám onıń kóshe tarmaǵınıń sızılmasın dúziw ushın tiykar bolıp xizmet etedi, yaǵnıy 
bul qalanıń tiykarı bolıp xizmet etedi. Ol qalanıń tiykarı esaplanadı. Eger, funkcional 
bólistiriliwi eń dáslep túrli bólimlerin paydalanıw xarakteristikasında hám mákandi 
shólkemlestiriwdegi parıqlardı kórsetse, rejeli struktura qala organizminiń túrli 
bólimleriniń(elementleriniń) baylanıs birligin xarakterleydi. 
Transport infrastrukturası itibarin tek ǵana rejeli strukturaǵa qaratpay, onıń 
keyingi 
rawajın 
aldinnan 
belgilep 
beredi. 
Transport 
infrastrukturasınıń 
konfiguraciyası qala orınlarınıń tez pát penen ózlestiriliwine sáykes bolǵan 
ushastkalardı rejelewge beyimlesedi. Olar birgelikte ózgermes, waqıt ishinde turaqsız 
bolǵan “karkas” atamasın qollaǵan, qala keńislik–rejeli qáliplestiriwdiń tiykarın 
quraydı. 
2-súwret. Iri qala rejeli strukturasınıń “karkası”.
Funkcional bóliw sxeması hám ózlestiriw boyınsha aymaqtıń dárejeli ajratiw 
(strukturalı karkas ajıratıw) eki bir birin toltırıwshı qala modeli bolıp esaplanadı. 

---

20 
Áste aqırın izbe-izlikte
ózlestirilgen, qala kommunikaciya sistemasına azıraq 
dárejede qoyılǵan aymaq karkasın “toltırıw” óziniń keńislik shólkemlestiriliwi 
boyınsha “turaqlılıǵı” kem bolıp esaplanadı. Bul aymaq struktura boyınsha karkasqa 
boysındırılǵan hám salıstırǵanda
jekelengen rejeli birlik jıyındısı sıyaqlı kóz 
aldımızǵa keltiriwimiz
múmkin. 
3-súwret. Iri qalalardıń rejeli rayonları.
Kishi hám orta qalalarda bunday birlikler, ádette, funkcional aymaqlastırıwdıń: 
turaq–jay aymaqları, sawda–satıq aymaqları, islep shıǵarıw rayonları, dem alıw 
aymaqları–tiykarǵı elementleri tuwrı keledi. Úlken ólshemli qalalarda quramalı 
struktura–iyerarxiyasın
qáliplestirgen rejelestiriw tuwındı quramına turaq–jay hám 
islep shıǵarıw rayonları yáki aymaqları, dem alıw aymaqları hám basqalar kiretuǵın 
xalqı 100–500 mıń adamnan ibarat quramnan rejelestirgen rayon esaplanadı. 
Millioner qalalarda rejelestiriw rayonları iri rejeli tuwındılarǵa–xalqı 1 mln 
adam bolǵan rejeli aymaqlarǵa gruppalanıwı múmkin. Hár bir aymaqtıń quramına, óz 
náwbetinde bir neshe turaq-jay rayonları hám islep shıǵarıw aymaqların óz ishine 
alıwshı eki–ush rejelestiriw rayonı kiredi. 

---

21