Universiteti arxitektura fakulteti

3.2 Ózbekstan Respublikаsındа qala aymaqların abadanlаstırıwdıń 
rawajlаnıwındа tаrıyxıy izbe-izligi 
Sirdárya hám Ámiwdárya sıyaqlı iri suw arteriyalarınıń eki tárepi boylap 
jayılıp ornalasqan úlken fizik–geografik zona – Orta Aziyanıń eki tárepi aralıǵındaǵı 
áyyemgi mádeniyattı hám tariyxtıń kóplegen waqıya hám hádiyselerdiń konturları 
uzaq dáwirdi qalıń qatlam menen orap alǵan tuman arasında óz kórinisin tappaqta. 
Onıń kópshilik bólimi házirgi Ózbekstan Respublikası jaylasqan aymaqqa tuwrı 
keledi. Barlıq ózine tán nızamlıqları hám qásiyetleri menen birge Orta Aziyadaǵı eki 
dárya aralıǵınıń tarıyxı - Ózbekstan tarıyxınıń áhmiyeti, sebebi házirgi zamanagóy 
mámleket pútkil óziniń ótkeni menen tuwrıdan – tuwrı (tikkeley) ózi qáliplesken 
aymaqtıń tarıyxıy miyrasxorı bolıp tabıladı. Biz buǵan pútkil dunya boylap kóplep 
mısallar bilemiz.
Tarıyxıy – mádeniy procsestiń ulıwmalıǵına baylanıslı bolmaǵan halda 
áyyemgi zamanlarda Orta Aziyanıń eki dárya aralıǵında, shama menen e.a II mıń 
jıllıqtıń aqırı – I mıń jıllıqtıń basında rawajlanıwdıń qáliplesiw procsesi júz bergen; 
baxtriyalı (qubla), suǵdilar (oraylıq), xorezm (arqa) hám ferǵana-shash (shıǵıs). 
Olardıń hár birine tarıyxıy-mádeniy procsestiń stadiyalıǵı, rawajlanıwdıń qásiyetleri 
hám lokal (shegaralanǵan) nızamlıqları hám bolmıstıń dawamlılıǵı sıyaqlı 
sıpatlamalar
sáykes keledi.
Bul sıpatlama birinshi mámleketshiliktiń payda bolıw faktorları hám genez, 
etnogenez mádeniyatlarınıń quramalı procsesi menen baylanıslı. Olar óziniń ishki 
áhmiyeti boyınsha diyxanshılıq – irrigacion rawajlanıwlar bolıp, qalaǵa tán bolǵan, 

---

28 
sebebi qala olardıń barlıq stadiyalarındaǵı jasawdıń ajıralmas bólimi bolıp esaplanadı, 
- 
qalalarǵa 
deyin 
bolǵan 
embrional 
formalardan baslap rawajlanǵan 
aglomeraciyalarǵa shekem, hám kóshpeli sharwashılıq, úlken áhmiyetke iye bolǵan, 
biraq soǵan qaramastan olardıń tiykarǵı sharwashılıq tárepinen belgilenbegen.
Usı rawajlanıwlardıń tiykarinda payda bolǵan hám olardı ańlatıwshı 
formalardan biri bolǵan mámleketler, olar menen parallel halda rawajlanǵan hám 
olarǵa turaqlılıq hám bolmıstıń dawamlılıǵı, ayırım mámleketlerde bolsa – siyasıy, 
ekonomikalıq hám mádeniy ulıwmalıqtı sáwlelendirgen. Egerde mámlekettiń 
rawajlanǵan formalarınıń payda bolıwın eń áhmiyetli tásirlerinen jazıw dep pikir 
júritilse, onda rawajlanıw hám mámleket penen bir waqıtta payda boladı dep esaplaw 
kerek, sebebi jazıw hám onı payda etiwshi eń áhmiyetli (biraq tiykarǵılarınan 
bolmaǵan) komponentlerinen bolıp esaplanadı. 
Biraq rawajlanıw hám birinshi tarıyxıy rawajlanıw – bul tas dáwirinen baslap 
insan jámiyetiniń barlıq stadiyalılıq-xronologik periodlarına tán bolǵan kóbirek 
stadiyalılıq hádiyseler. Mámleket hám mámleketshilik bolsa – bul jámiyet 
rawajlanıwınıń belgili stadiyalarında júzege keletuǵın hám rawajlanıwdan kelip 
shıqqan halda ekilemshi hádiyse bolıp tabıladı. Anıqraǵı bronza dáwirde, sol 
waqıtlarda Nil dáryasınıń tómengi bóleginde, Shıǵıs Orta jer teńizinde hám 
Mesopotamiyanıń tarıyxıy rawajlanıwlarında qalalar-mámleketler, yáki atamalar 
(polislar) dep atalatuǵın mámleketshiliktiń dáslepki embrional formaları júzege 
keledi.
Rawajlanıwdıń belgili bir tipin payda etetuǵın
avtoxton
etnoslar tarıyxıy 
rawajlanıwda áhmiyetli ról oynaydı. Biraq bul procseste kem bolmaǵan ról belgili bir 
geografik, siyasıy, áskeriy hám demografik sebeplerge kóre dáslepki mádeniy 
qımbatlıqqa almasıwı júz bergen tas dáwirinen baslap xalıqlardıń bir rawjlanıwdan 
basqasına migraciya qılınıwǵa tiyisli. Óz áhmiyeti boyınsha, insaniyattıń pútkil etnik 
tarıyxı – bul xalıqlardıń bir ortalıq basqasına, bir geografik keńislikten (yáki 
aymaqtan) basqasına bolǵan migraciyasi tarıyxı hám olardıń metizaciyası 
(shatıstırılıwı)bolıp tabıladı. 

---

29 
Rawajlanıwdıń stadiyalılıq – xronologik, etnik, tipologik hám ierarxik túrde 
parıq qılǵan halda, jámiyet barlıǵınıń turaqlı hám barlıǵın óz ishine alıwshı forma 
sıpatında erkin bolıw pútkil xalıqlarǵa olar tarıyxınıń barlıq dáwirlerine say bolǵan. 
Ierarxik tekshelerdiń eń joqarǵı basqıshlarında jaylasqan rawajlanıwǵa (birinshi 
bólimdegi rawajlanıwlar dep atalatuǵın), uzaq tarıyxıy rawajlanıw processinde islep 
shıǵılǵan, jetiskenlik hám barlıqtıń eń aldınǵı hám ústem
formalarına tán bolıp 
esaplanadı. Bundaylarǵa, tiykarınan, kóbinese alǵa rawajlanıw jolın sheshiwshi hám 
siyasıy, ekonomikalıq, mádeniy hám basqa qádiriyatlardıń oshaǵı bolǵan qalalar 
kiredi. Bul nızamlıqlar qádimde sonday-aq házirgi zamanǵa da tiyisli. Sonıń menen 
birge, qalalardıń belgili tipine mámleketlerdiń belgili tipi tuwrı keledi. Usı 
mámlekettiń jámiyet sistemasında arnawlı siyasıy forma sıpatında payda bolıwı 
qalalardan kelip shıǵadı, bul bolsa qáliplesiwdiń birinshi stadiyası bolıp, keyinshelik 
mámleketke aynalıp ketedi. Bul – dárya yáki irrigacion inshaatlardıń belgili bir 
bólegin qadaǵalaw hám dominant (yáki tiykarǵı) oraydan hám oǵan tutasqan awıl 
átiraplardan ibarat bolǵan qalalar – mámleketler bolıp tabıladı. Tarıyx páninde olardı 
nomlar dep ataydı (jazılǵan dereklerde tarıyx jaqsı jazılǵan Áyyemgi Egiypet 
mısalında kóriw múmkin). Áyyemgi Egiypet hám Mesopotamiyada soǵan uqsaǵan 
bir neshe polislardıń birlespesi birinshi mámleketlerdiń payda bolıwına alıp keledi. 
Soǵan uqsas qala hám mámleketke shekem bolǵan dáwirde shólkemlestiriw tipi e.a II 
mıń jıllıqtıń aqırı Orta Aziyadaǵı eki dárya aralıǵınıń qubla házirgi Ózbekstannıń 
Surxandárya oblostı payda boladı. Bul Jarkutan (Sherabad qalası qasında jaylasqan) – 
bir komplekske qosılıp ketken hám bir neshe awıllardan ibarat 200 den artıq 
maydanda jaylasqan úlken aglomeratsiya bolıp, onıń birlestiriwshi orayı 
esaplanatuǵın húkmdardıń bekkemlengen turaq-jayı hám basqarıwdaǵı wazıypalardıń 
oshaǵı bolǵan ibadatxanalar bolıp esaplanadı. Biraq, bul Orta Aziyanıń eki dárya 
aralıǵındaǵı qalalardıń jalǵız genesis jolı bolmaǵan. Basqaları da payda bolǵan. 
Sonday etip, bulardıń kópshiligi qorǵanlı bolǵan kishi awıllardan alǵa barıw jolı 
menen rawajlanǵan bolıp, e.a I mıń jıllıqtıń basında payda bolǵan hám áste – áste 
úlken qalalarǵa aylanǵan. 

---

30 
Basqaları bolsa birinshi márte refugium – baspana sıpatında qurılǵan – bul 
qorǵan bar biraq ayırım bóliminde imaratlar qurılmaǵan úlken bir territoriya bolıp, 
oǵan áskeriy qáwip waqtında átiraptaǵı xalıq óziniń kerekli nárselerin hámde 
sharwası menen jasırınǵan. Keyinshelik bul territoriyalar ózlestirilgen bolıp, bul 
jerlerde hár túrli imaratlar payda bolǵan hám refugium oǵan sáykes bolǵan 
wazıypaları menen birge qalaǵa aylanıp ketken. 
Áyyemgi qalalardıń barlıq múddeti geografik, siyasıy hám ekonomikalıq 
sebeplerden kelip shıqqan halda hár qıylı boladı. Olardıń ayırımları, óziniń genesis 
hám evolyucion jolın júrip, kútilmegende qurban bolǵan (kóbinese áskeriy urıslarda
) 
yáki ástelik penen tаslаndı
halǵa kelip, basqa hesh qashan ózlestirilmegen. Óz bar 
ekenligine
e.a IV-V ásirde Orta Aziyanıń eki dárya aralıǵındaǵı kóplegen áyyemgi 
qalalar buǵan mısal bola aladı. Basqaları bolsa, evolyucion tárizde alǵa barıp, 
zamanagóy qalalarǵa aylanıp ketti. Orta Aziyanıń eki dárya aralıǵında bunday qalalar 
kem emes, biraq tek ǵana olardıń ayırımları 2500 jıl hám onnan artıq tarıyxqa iye 
(Samarqand, Buxara, Xiva, Kitap, Qarshi, Termiz), onıń shegarasınan sırtta bolsa – 
Merv, Seraks sıyaqlı qalalar bolıp esaplanadı.
Orta Aziyanıń eki dárya aralıǵındaǵı qalalar tarıyxtıń evolyucion-xronologik 
aspekti menen birge, sonday-aq aymaqlıq aspekti bar. Olardıń ayırımları bolsa 
“dаrbаdаr” dep atalatuǵın tipine sáykes bolıp, oǵan qala belgili bir sebeplerge kóre 
belgili radius shegarasında bir orınnan basqa orınǵa kóship ótedi. Bul jaǵday, 
tiykarınan, Samarqand hám Termiz sıyaqlı qalalarǵa tán edi. Biraq, bulardıń ornın 
ózgertiriw sebebi bir – monǵollar basqınshılıǵı bolıp esaplanadı
.
Bunıń nátiyjesinde 
eki qala da ulıwma buzıp taslanıp, keyinsheli jańa orınǵa jaqın tiklengen edi. Basqa 
qalalar, máselen, Buxara hám Xiywa bolsa payda bolǵan waqıttan házirgi kúnge 
deyin bir orında háreket etiwde hám olardıń arxeologik ózgeriwi júdá qıyın bolmaqta.
Bar maǵlıwmatlardıń jámi birlesiwin analizi sonnan derek beredi, ol yáki bul 
áyyemgi qala bar ekenliginiń eń áhmiyetli shártlerinen hám onıń bunday statusqa iye 
bolıwı ushın tiykar bolatuǵın faktor – onda úlken, túrli dáwirge tiyisli hám qalıńlıǵı 
20 m ge deyin hám odan kóp bolǵan mádeniy qatlamlardıń barlıǵı belgili bir sxema 
boyınsha qala organizmi rawajlanıwdıń bir stadiyadan basqasına bolǵan alǵa barıp 

---

31 
ótiwi: dáslepki awıllar yáki awıllar toparı – qalalarǵa deyin bolǵan dáwir – birinshi 
qala – antik dáwirde rawajlanǵan qala(eki – yáki úsh bólimli), óz ishine qorǵandı, 
qalanıń ózin, qala átirapin quraytuǵın ibadat etiw hám jerlew inshaatları menen birge 
bolǵan awıl átrapin óz ishine aladı. Orta ásir qala sisteması boyınsha keyinsheli 
jánede quramalı boldı. Ol kuxendiza – qorǵan, qalanıń ózi (madina yáki shaxristan) 
sonday – aq, kóbinese madina-xarij yáki shahri-biruna (sırtqı qala) hám madina- dahil 
yáki shahri-daruna (ishki qala) hám sonıń menen birge ol da ayırım jaǵdaylarda sırtqı 
hám ishki bólimlerden sawda-ónermentshilik qala átirapi – rabattan ibarat bolǵan. 
Bunda rawajlanıwdıń hár bir stadiyası ushın (eń dáslepkilerinen bólek) qalanı qala 
sıpatında belgilewshi belgileri bar; hár bir bólim yáki ayırım hár bir bólimde kúshli 
fortifikacion sisteması, social, puxaralıq hám sıyınıw-memorial wazıypanı 
orınlaytuǵın monumental imaratlar, rawajlanǵan ónermentshilik islep shıǵarıwlar, 
pul-tovar qatnasıqları, hákimshilik hámde ǵáziynege tiyisli (fiskal) xizmetlerdiń 
barlıǵı. 
Tek ǵana áhmiyetli belgileriniń bar ekenligi hám bir stadiyadan alǵa barıw 
evolyuciyası barlıǵı ol yáki bul qalanıń eń uzaq múddetli dáwirdegi tarıyxıy háreket 
etip turıwı haqqında burıńǵı zamanlardan onıń bar ekenligi tuwralı sóz júritiw 
múmkin. Ilimiy faktler sonı tastıyıqlaydı, Orta Aziyada házirgi waqıtta bar bolǵan tek 
ǵana ayırım qalalarda ǵana bunday belgilerge juwap beredi. Bular tiykarınan 
Ózbekstan aymaǵında jaylasqan.
Solar arasında bir neshe márte yadqa alınǵan Buxara, Samarqand, Xiywa hám 
Termiz, Shaxrisabz sıyaqlı qalalar orın alǵan bolıp, usı qalalardıń maqsetli hám 
sistemalı stratigrafik izertlewler alıp barılǵan.