Universiteti arxitektura fakulteti

Qalalar – 
social–ekonomikalıq funkciyasına tiykarǵı bólimi agrar bolmaǵan 
iskerlik penen, kórkem–óner, mádeniyat, xizmet kórsetiw, hám basqarıw tarawlarında 
shuǵıllanıwshı xalıqtıń joqarǵı tıǵızlıqqa iye bolǵan, iri xalıq jasaw punkti bolıp 
esaplanadı. 
Joldas-qalalar, iri qalalar átrapinda 30-60 km aralıqta jaylasadı. Olardıń 
járdeminde xalqı tıǵız qalalardıń tıǵızlıǵı kemeytiriledi, olarǵa turar-jay rayonları 
hám ayırım sanaat kárxanaları jaylastırıladı, ilimiy oraylar hám joqarǵı tálim orınları 
da jaylastırılıwı múmkin. Olardaǵı jaylasıwdıń tiykarǵı shárti qala menen jaqsı 
transport baylanısı bolıwı kerek.
Qalalar jaylasıwınıń barlıq túrleri arasında suw ótkeriw, aqaba suwlar, energo-
támiynat, jollar hám abadanlastırıwdıń basqa túrleri boyınsha kapital shıǵınlar hám 
ekspluataciya shıǵınları tejemlirek túri ekenligi menen jetekshilik áhmiyetke iye.
Qalalar túrli belgiler boyınsha klassifikaciyalanadı: 
1.
Xalıq sanına kóre; 
Júdá iri – 1mln adamnan kóbirek; 
Iri – 250 mıń-1mln adamǵa deyin; 
Úlken – 100 mıń-250 mıń adamǵa deyin; 
Ortasha – 50 mıń-100 mıń adamǵa deyin; 
Kishi – 50 mıńnan kemirek; 
2.
Hákimshilik áhmiyetke iyeligine kóre: 
Paytaxt
Respublika orayları; 
Walayat orayları; 

---

10 
Úlke orayları; 
3.
Xalıq xojalıǵı baǵdarı boyınsha: 
Transport;
Sanaat; 
Kurort; 
Tarıyxıy; 
Kóp funkciyalı; 
4.
Tábiyiy sharayatları boyınsha: 
5.
Ósiw dárejesi boyınsha: 
Tez ósiwshi; 
Rawajlanıwı shegaralanǵan; 
Qorshalǵan; 
Xalıq kemeyiwi basqıshındaǵı. 
Urbanizaciya
– “urbanus” “qalalıq” – qalalarda ómirdiń materiallıq - ruwxıy 
tárepleriniń jıyındısı. 
Urbanizaciya processiniń xarakterli
qásiyetleri qalalarda xalıqtıń hám túrli 
iskerlik túrleriniń bir jerge jámlesiwine aytıladı. Bul bolsa jámiyettiń qalaǵa 
salıstırǵanda, insannıń hár qıylı iskerligin támiynlewshi jasalma materiallıq-keńislik 
ortalıq sıpatında bolǵan talabın ózgeriwine tiykar bolıp qaladı. Házirgi zamanda 
urbanizaciyanıń jetekshi forması ayırım qalalardıń ósiwi emes, bálkim 
aglomeraciyanıń rawajlanıwı bolıp qalmaqta.
Aglomeraciya
– úlkenligi hám xalıq xojalıǵı baǵdarı boyınsha hár túrli bolǵan 
xalıq turaq-jayları menen jaylasıwı hám wazıypası boyınsha tıǵız jaylasqan aymaqlıq-
ekonomikalıq integraciyalanǵan topar. 
Aglomeraciya tómendegilerge bólinedi: 
1.
Strukturası boyınsha: 
Monooraylıq; 
Yarım oraylıq; 
2.
Payda bolıw basqıshına qaray: 
Rawajlanǵan; 

---

11 
Kem rawajlanǵan; 
Rawajlanıp atırǵan: 
1-súwret. Qaraqalpaqstan aglomeraciyası.