Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

14 Qarang: 
Рузметова Г. Фрейдизмда инсон фалсафаси тах^или. Фалсафа ва кунун институти, -
2009.-Б. 78.
15 Qarang: o'sha joyda. 
-Б.78.
35

---

ibtidoiy din shakllarini kelib chiqishi singari talqin qilinadi. Y a’ni 
insonni ichki va tashqi xirsiy instinktlarini bosish jarayoni din 
hisobiga hal qilinadi. Psixik kechinmalar u bilan bog‘lq urf-odatlar, 
marosimlaming dastlab ongsizlik holatda boshlangan bo‘Isa, 
keyinchalik ijtimoiy darajada ilohiyotga sajda qilishga yo‘naltiriladi. 
Xudoga bo‘lgan ishonch Freyd fikriga iymon-e’tiqod va afsonaviy 
tarzda dunyoga o‘tkazilgan psixologiyani bildiradi.16
Shunday qilib, Freyd dinni illyuziya deb fanga qarshi qo‘yadi va 
ma’rifatchilik asosda unga qarshi kurashadi.
Ba’zi psixoanalitiklar to’g’ridan to‘g‘ri texnologiya bilish 
hamkorlik qilish tarafdori bo'lgan. Masalan, shvetsariyalik psixolog 
K.G.Yung (1875-1961) yaratgan psixologik konsepsiyasi o‘z davri 
psixologlari 
qarashlaridan, 
xususan 
Freydning 
psixologik 
konsepsiyasidan farq qiladi. Yung irratsionalizm va erkin fikrlik 
haqidagi konsepsiyaga qarshi qo'yadi. Yungning ta’limotiga ko'ra, 
har bir inson psixikasida “Jamoaviy ongsizlik” (“Kollektivnaya 
bessoznatelnost”) mavjudligi haqidagi konsepsiyasida namoyon 
bo‘ladi. U simvollar va ramzlami tiklash bilan dinning tug‘maligini 
asoslamoqchi bo‘ladi. Yana u psixologiyani teologiya bilan 
hamkorlikda bo‘lishi tarafdori edi.
XIX asr oxiri va XX asming boshlarida din psixologiyasi falsafiy 
dinshunoslik bilan hamkorlikda rivojlandi. Ammo Fransiyada din 
psixologiyasi dinshunoslikdan alohida ajratilgan holda tadqiq etildi. 
Din psixologiyasini psixologik jihatdan о‘rganish va ilmiy tadqiq 
etishni asoslashga harakat qilgan fransuz psixologi E.Bitruning 
konsepsiyasining tadqiqot ob’ektiga a) diniy fenomenni (diniy 
tasawurlar va ibodat shakllari) o‘rganishda kuzatuv metodini qo‘llash 
va emperik materiaUarni tahlil etish; b) diniy fenomenlami 
mavjudligini va namoyon bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganish psixologik 
jarayon bilan bog‘liqligini e ’tirof etishdan iborat.
Fransuz olimi Emil Dyurkgeym (1958-1917) dinning ijtimoiy- 
psixologik nazariyasi asoschisi deb tan olingan. U “Diniy hayotning 
sodda tuzilishi” asarida dinning ijtimoiy hodisa sifatida e ’tirof etib, 
diniy tasavvurlar u bilan bog‘liq diniy e’tiqod nafaqat individ, alohida 
shaxsga xos xususiyat bo'lmasdan, balki ijtimoiy hodisa hamdir. 
Dyurkgeym diniy e’tiqodni ijtimoiy-psixologik nuqtai nazaridan tahlil
18 Qarang: o'sha joyda. -Б.78.
36

---

tib, shaxs va jamoaga ta’sirini ko‘rsatib, jamiyat a’zolari xulqini bir 
inezonga solib turuvchi muhim omil sifatida ta’riflaydi.
Din 
psixologiyasining 
metodologiyasi 
va 
metodikasi 
'tnopsixologiya, harbiy psixologiya, san’at psixologiyasi kabi ijtimoiy 
nsixologiya fani sohasiga tegishlidir. CHunki ijtimoiy psixologiya 
nazmuni jahatdan din psixologiyasidagi ommoviy diniy ongdagi 
•sixik munosabatlami tadqiq qilish bilan cheklanmasligi ayni vaqtda 
ining mexanizmalari (ishontirish, tahlid qilish, xissiy toMqinanish va 
■>oshqalar) ijtimoiy yo‘naltirilganligining o‘ziga xos xususiyatlarini 
Vrganishi kerak. 
Shunday qilib, tadqiqotning psixologik va 
sotsiologik metodlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo'lishi lozim.
Din sotsiologiyasi va dinni tadqiq qilishning sotsiologik metodlari 
aaqida matnning keyingi qismida fikr yurtamiz.
Notiqlik qilish orqali, men ollohni borliqda mavjud emasligini 
iazarda tutmoqchi emasman. Bu narsalaming hammasi ollohni aylana 
to‘rtburchakga o‘xshamagan holda mavjudligini anglatadi.17
Din sotsiologiyasi - jamiyat bilan dinning o'zaro aloqasining 
o'rganuvchi fan sohasidir. Din sotsiologiyasi jamiyat taraqqiyotida din 
va jamiyatning o‘zaro aloqadorligi bilan bog‘liq tarixiy tajribani 
hamda dinning ijtimoiy hayot jarayonidagi mavqei va rolini o‘rganadi. 
U din falsafasidan farqli ravishda diniy e’tiqod va ishonch mohiyatini 
o‘rganish va sharhlashni maqsad qilib qo‘ymaydi. Hozirgi zamon din 
iotsiologiyasini uch darajali bilimlaming birligidan iborat deb 
asaw ur qilish mumkin. Ular: metodologik, nazariy va emperik 
;arajadagi bilimlardir.
Sotsiologiya fani o‘zining shakllanishi va rivojlanishi tarixiga ega 
io‘lgan mustaqil fan sohasidir. Sotsiologiyaning tarkibiy qismlaridan 
-o‘lgan din sotsiologiyasiga fransuz ma’rifatparvarlari davrida asos
■
olindi. CHunki bu davrga kelib, xristianlik va boshqa dinlaming 
nazariy va amaliy yo‘nalishlari yuzasidan to‘plangan boy materiallami 
tahlil qilish va tartibga solish ehtiyoji tug‘ilgan edi. Aksariyat fransuz 
na’rifatparvarlari dinga ijtimoiy iqtisodiy sifatida qarab, tadqiqot 
ziqish ruhida qaramoqda edilar. Ogyust Kont pozitiv metodologiyani 
{oilash bilan Immanuil Kant ratsional gneseologik-metodologik 
ondashuvi bilan din ta ’lilining metodologik asosini shakllantirdilar.