|
13 W illiam L R o w e . Philosophy of Religion. U SA W adsw orth C e n g a g e le a rn in g , 2 0 07 . P . S4
32
co‘rsatuvchi tomonl&ri bo‘lgandagina unga shunchaki e ’tibor
qaratiladi. Din falsafasining asosiy vazifasi diniy ong va diniy e ’tiqod
^iluvchilaming ma’naviy dunyosini o'rganishdan iboratdir.
Din psixologiyasi psixologik bilimlar dinshunoslik tamoyillari
bilan o‘zaro yaqin alohida rivojlanadi. Din psixologiyasi yo‘nalishida
iiniy ongni o‘rganishda nazariy dinshunoslikning tamoyillari bilan
birga
uning
rivojlanish
qonuniyatlariga
asoslanadi.
Nazariy
dinshunoslikning bir qancha yo‘nalishlarini ajratish mumkin: 1) din
falsafasi - unda dinning mohiyati, ijtimoiy hodisa sifatidagi
■imumfalsafiy tushunchasi, diniy ongning psixologik tahlili va
gnoseologik ildizlari tahlil qilinadi; 2) din sotsiologiyasi, dinni
sotsiologik
tadqiqotlar
asosida
uning
ongdan
darajasi
va
unksiyalarining ilmiy asosini metodologik jihatdan o'rganadi; 3) din
psixologiyasining asosiy o‘rganadigan ob’ekti dindorlaming dinga
o’tiqod qilmaydigan kishilarning xulqi va harakatidan farq qiluvchi
psixologik xususiyatlarini metodologik tamoyillar asosida tadqiq
etishdir.
Din psixologiyasining va dindorlar psixikasining muhim
metodologik usuli diniy ilmiy jihatdan tushunishdir. D.M.Urgenovich
dinni o‘rganishning ilmiy-metologik usuli tushunehasidan farq
qiluvchi buijua din psixologiyasida talqin qilingan bir nechta
metodologik tamoyillami keltiradi. Bulaming ichida muhimi din
psixologiyasining gnoseologik va psixologik problemalar tahlili
hisoblanadi.
G ‘arb psixologik yo‘nalishida mazkur muammoga; ikki hil
ondashuv mavjud: biri pozitivistik; ikkinchisi,; teologik yoki
o‘g‘ridan-to‘g‘ri idealistik yondashuvdir. A w alo shuni qayd qilish
ozimki, AQSH va Yevropada bu masalalar yuzasidan nashr qilingan
jator ishlarda din psixologiyasida diniy tasawurlarining haqqoniyligi
oki haqqoniy emasligi haqidagi fikrlardan voz kechish lozimligini
o’ llab-quvvatlamoqdalar. Hattoki , bu masala psixologiya fani
ompetensiyasiga kirmasligi aytilgan. Masalan, fransuz psixologi
i.Flumua (1854-1920) shunday fikrga qo'shilgan bo‘lsa, keyinchalik
>elgiya psixologi A.Goden Bryusseldagi psixologlaming XV xalqaro
.ongressida (1957) “pozitiv” psixologiyaning prinsipial masalalaridan
.)iri transdental mavjudlik masalasini rad etishdir, degan edi, Bunday
ikrni ingliz psixologi R.Gulles ham quwatlagan. Bu olimlaming
ikriga ko‘ra, psixologlar din mohiyatini aniqlash yoki haqqoniylik
33
mazmunini ta’riflash bilan shug‘ullanmasdan, balki ulaming asosiy
vazifasi diniy fenomenlami o‘rganish va kuzatish deb, uning ilmiy-
metodologik talqinini chetda qoldiradilar.
YUqorida keltirilgan G‘arb psixolog olimlarining fikrlaridan
shunday xulosaga kelish mumkinki, ular din psixologiyasi
masalasining gnoseologik muammolarida ob’ektiv reallik bilan diniy
tasawurlar munosabatlari teologik nuqtai nazaridan izohlangandir.
Diniy e’tiqodga ega bo‘lgan kishilar psixologiyasini bunday
metodologik yondashuv asosida tahlil qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri noilmiy
echimdir.
Aslida diniy psixologiyani tadqiq etishda ilmiy-metodologik
jihatdan yondashib, unga gnoseologiya va psixologiyani birlikda tahlil
qilish orqali erishiladi.
Diniy ongning obyektiv borliq bilan o‘zaro munosabatini
idealistik asosda talqin qilishning subyektivlik, progmativlik
konsepsiyalarini esdan chiqarmaslik kerak.
Diniy
psixologiyaning
subyektiv
idealistik
qarashlarining
yuqorida
keltirilgan
tendensiyalarida
individual
dindorlikning
psixologik ta’limida “diniy tajriba”ni asos qilib olinadi, ommoviy
dindorlikni esa ikkinchi darajali deb hisoblab,sub’ektiv idealizm
nuqtai nazaridan CHerkov va masjid qonun-qoidalari, ibodat turlarini
dindorlikni mustahkamlashga hizmat qiladi, uning asosiy manbai
odamning ijodidir.
Bundan tashqari G‘arb psixologiyasida individual va ijtimoiy
diniy ong munosabati muammosini hal qilishda interaksionistik
yo‘nalish
mavjud.
Interaksionistlar
individual
diniy
ongni
shakllanishida ijtimoiy omillaming rolini inkor etmaydi. Ammo,
ulamingcha, individdagi “diniy tajriba” faqat ijtimoiy omillar ta’sirida
sodir bo‘ladi deb bilmasdan shaxsni “intropsixik” talabi natijasidir.
Ilmiy-metodologik yondashuv nuqtai nazaridan individual psixika
cheklangan yoki tug‘ma, genetik asosda xosil bo'lmagan. Individ
psixikasining mazmuni uning tashqi olam va ijtimoiy muxit bilan
bog‘liq holda shakllanadi. Ongning g‘ayritabiiy kuchlar haqidagi
fenomeni individni ijtimoilashishi jarayonida (oilaviy tarbiya, diniy
jamoalar ta’siri) va idealogik omil (diniy adabiyotlar o‘qish) va
boshqa omillar ta’sirida shakllanadi.
Din psixologiyasiga metodologik yondashuvining yana bir jihati,
dindorlar psixikasi strukturasining turli komponetlarda tashkil
34
opganligi masalasidir. Ular: emotsional, bilish va irodaviy jarayon,
lg va ongsizlikdir. G‘arb din psixologiyasida avstriyalik taniqli
ixiator va psixolog Z.Freyd (1856-1939) asos solgan psixoanalitik
o‘naIishning ta’siri kattadir. Z.Freyd ko‘p qirrali olim sifatida XX asr
;‘arb sivilizatsiyasi madaniyati rivojiga o‘z ta’sirini o ‘tkazdi. Uning
.biatiga nisbatan o‘ziga xos qarashlari, ayniqsa, psixologiya obyekti
;fatida jismonan va ruhan sog'lom insonni olgan va ong fenomeni
odisasini tahlil qilgan. YA’ni, “onglilik”, “ongsizlik” va “ong
!di”dan iborat uch tizimi tadqiqot ob’ekti hisoblangan. Olim
ngsizzikni faqat ongga ko‘tarish orqali bilishni, ong oldini esa,
ndagi hodisalar dastlab ongli darajada qabul qilingan bo‘lib,
eyinchalik xotiradan ko‘tarilgan bo‘lsada qandaydir darajada iz
ildirgan degan tamoyilga amal qiladi.
Z.Freyd “G'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar” (1907)
aomli kitobida dinni kelib chiqishi va mohiyatini nevroz holati bilan
og‘ lab, diniy marosimlarning bajarilishi jarayonning qiyosiy
"lishtirishga va shu orqali inson ruhiyatida diniy tassavurlaming
lakllanishi xususiyatlarini anilashga kirishadi.
Gulnos Ruzimetova “Freydizmda inson falsafasi tahlili” kitobida
ozishicha, g'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar ikki holatda
м т ular turli sohalar bo‘lsa-da, yashirin shaklda insonning ongsiz
ntilishlarini bosishga qaratilgandir. Boshqacha aytganda, bu holatlar
osida tabiiy ehtiroslarni bevosita qondirishdan saqlanish yotadi,
ynan ulaming o ‘hshashligini aniqlaydi. Bundan shunday xulosaga
alinadiki, g‘ayrioddiy harakat va nevrozlikni. diniy rivojning
otologik nusxasi sifatida ko‘rish mumkin. Ya’ni nevrozlikni
ndividual diniylik sifatida, dinni esa eng umumiy g‘ayrioddiy nevroz
riolati sifatida aniqlaydi.14 Shundan kelib chiqib, kitobda quyidagicha
ulosa qilinadi. Freydning ruhiy talqinida din insonning ongsiz
jitilishlariga qarshi himoya vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Diniy
dqodda ular boshqacha qoniqish hosil qilish bo‘lsa~da, insonning
chki ruhiy ziddiyatlaridan bo‘lgan ong va ongsizlik o‘rtasidagi kurash
■‘z
mohiyatini yo'qotadi.15
Z.Freyd ta’limotiga, dinning (diniy tasawurlaming) kelib chiqishi
a mohiyatini bunday asosda tushunish insoniyat madaniyati rivojida
Do'stlaringiz bilan baham: | 
