Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

13 W illiam L R o w e . Philosophy of Religion. U SA W adsw orth C e n g a g e le a rn in g , 2 0 07 . P . S4
32

---

co‘rsatuvchi tomonl&ri bo‘lgandagina unga shunchaki e ’tibor 
qaratiladi. Din falsafasining asosiy vazifasi diniy ong va diniy e ’tiqod 
^iluvchilaming ma’naviy dunyosini o'rganishdan iboratdir.
Din psixologiyasi psixologik bilimlar dinshunoslik tamoyillari 
bilan o‘zaro yaqin alohida rivojlanadi. Din psixologiyasi yo‘nalishida 
iiniy ongni o‘rganishda nazariy dinshunoslikning tamoyillari bilan 
birga 
uning 
rivojlanish 
qonuniyatlariga 
asoslanadi. 
Nazariy 
dinshunoslikning bir qancha yo‘nalishlarini ajratish mumkin: 1) din 
falsafasi - unda dinning mohiyati, ijtimoiy hodisa sifatidagi 
■imumfalsafiy tushunchasi, diniy ongning psixologik tahlili va 
gnoseologik ildizlari tahlil qilinadi; 2) din sotsiologiyasi, dinni 
sotsiologik 
tadqiqotlar 
asosida 
uning 
ongdan 
darajasi 
va 
unksiyalarining ilmiy asosini metodologik jihatdan o'rganadi; 3) din 
psixologiyasining asosiy o‘rganadigan ob’ekti dindorlaming dinga 
o’tiqod qilmaydigan kishilarning xulqi va harakatidan farq qiluvchi 
psixologik xususiyatlarini metodologik tamoyillar asosida tadqiq 
etishdir.
Din psixologiyasining va dindorlar psixikasining muhim 
metodologik usuli diniy ilmiy jihatdan tushunishdir. D.M.Urgenovich 
dinni o‘rganishning ilmiy-metologik usuli tushunehasidan farq 
qiluvchi buijua din psixologiyasida talqin qilingan bir nechta 
metodologik tamoyillami keltiradi. Bulaming ichida muhimi din 
psixologiyasining gnoseologik va psixologik problemalar tahlili 
hisoblanadi.
G ‘arb psixologik yo‘nalishida mazkur muammoga; ikki hil 
ondashuv mavjud: biri pozitivistik; ikkinchisi,; teologik yoki 
o‘g‘ridan-to‘g‘ri idealistik yondashuvdir. A w alo shuni qayd qilish 
ozimki, AQSH va Yevropada bu masalalar yuzasidan nashr qilingan 
jator ishlarda din psixologiyasida diniy tasawurlarining haqqoniyligi 
oki haqqoniy emasligi haqidagi fikrlardan voz kechish lozimligini 
o’ llab-quvvatlamoqdalar. Hattoki , bu masala psixologiya fani 
ompetensiyasiga kirmasligi aytilgan. Masalan, fransuz psixologi
i.Flumua (1854-1920) shunday fikrga qo'shilgan bo‘lsa, keyinchalik 
>elgiya psixologi A.Goden Bryusseldagi psixologlaming XV xalqaro 
.ongressida (1957) “pozitiv” psixologiyaning prinsipial masalalaridan 
.)iri transdental mavjudlik masalasini rad etishdir, degan edi, Bunday 
ikrni ingliz psixologi R.Gulles ham quwatlagan. Bu olimlaming 
ikriga ko‘ra, psixologlar din mohiyatini aniqlash yoki haqqoniylik
33

---

mazmunini ta’riflash bilan shug‘ullanmasdan, balki ulaming asosiy 
vazifasi diniy fenomenlami o‘rganish va kuzatish deb, uning ilmiy- 
metodologik talqinini chetda qoldiradilar.
YUqorida keltirilgan G‘arb psixolog olimlarining fikrlaridan 
shunday xulosaga kelish mumkinki, ular din psixologiyasi 
masalasining gnoseologik muammolarida ob’ektiv reallik bilan diniy 
tasawurlar munosabatlari teologik nuqtai nazaridan izohlangandir. 
Diniy e’tiqodga ega bo‘lgan kishilar psixologiyasini bunday 
metodologik yondashuv asosida tahlil qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri noilmiy 
echimdir.
Aslida diniy psixologiyani tadqiq etishda ilmiy-metodologik 
jihatdan yondashib, unga gnoseologiya va psixologiyani birlikda tahlil 
qilish orqali erishiladi.
Diniy ongning obyektiv borliq bilan o‘zaro munosabatini 
idealistik asosda talqin qilishning subyektivlik, progmativlik 
konsepsiyalarini esdan chiqarmaslik kerak.
Diniy 
psixologiyaning 
subyektiv 
idealistik 
qarashlarining 
yuqorida 
keltirilgan 
tendensiyalarida 
individual 
dindorlikning 
psixologik ta’limida “diniy tajriba”ni asos qilib olinadi, ommoviy 
dindorlikni esa ikkinchi darajali deb hisoblab,sub’ektiv idealizm 
nuqtai nazaridan CHerkov va masjid qonun-qoidalari, ibodat turlarini 
dindorlikni mustahkamlashga hizmat qiladi, uning asosiy manbai 
odamning ijodidir.
Bundan tashqari G‘arb psixologiyasida individual va ijtimoiy 
diniy ong munosabati muammosini hal qilishda interaksionistik 
yo‘nalish 
mavjud. 
Interaksionistlar 
individual 
diniy 
ongni 
shakllanishida ijtimoiy omillaming rolini inkor etmaydi. Ammo, 
ulamingcha, individdagi “diniy tajriba” faqat ijtimoiy omillar ta’sirida 
sodir bo‘ladi deb bilmasdan shaxsni “intropsixik” talabi natijasidir.
Ilmiy-metodologik yondashuv nuqtai nazaridan individual psixika 
cheklangan yoki tug‘ma, genetik asosda xosil bo'lmagan. Individ 
psixikasining mazmuni uning tashqi olam va ijtimoiy muxit bilan 
bog‘liq holda shakllanadi. Ongning g‘ayritabiiy kuchlar haqidagi 
fenomeni individni ijtimoilashishi jarayonida (oilaviy tarbiya, diniy 
jamoalar ta’siri) va idealogik omil (diniy adabiyotlar o‘qish) va 
boshqa omillar ta’sirida shakllanadi.
Din psixologiyasiga metodologik yondashuvining yana bir jihati, 
dindorlar psixikasi strukturasining turli komponetlarda tashkil
34

---

opganligi masalasidir. Ular: emotsional, bilish va irodaviy jarayon, 
lg va ongsizlikdir. G‘arb din psixologiyasida avstriyalik taniqli 
ixiator va psixolog Z.Freyd (1856-1939) asos solgan psixoanalitik 
o‘naIishning ta’siri kattadir. Z.Freyd ko‘p qirrali olim sifatida XX asr 
;‘arb sivilizatsiyasi madaniyati rivojiga o‘z ta’sirini o ‘tkazdi. Uning 
.biatiga nisbatan o‘ziga xos qarashlari, ayniqsa, psixologiya obyekti 
;fatida jismonan va ruhan sog'lom insonni olgan va ong fenomeni 
odisasini tahlil qilgan. YA’ni, “onglilik”, “ongsizlik” va “ong 
!di”dan iborat uch tizimi tadqiqot ob’ekti hisoblangan. Olim 
ngsizzikni faqat ongga ko‘tarish orqali bilishni, ong oldini esa, 
ndagi hodisalar dastlab ongli darajada qabul qilingan bo‘lib, 
eyinchalik xotiradan ko‘tarilgan bo‘lsada qandaydir darajada iz 
ildirgan degan tamoyilga amal qiladi.
Z.Freyd “G'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar” (1907) 
aomli kitobida dinni kelib chiqishi va mohiyatini nevroz holati bilan 
og‘ lab, diniy marosimlarning bajarilishi jarayonning qiyosiy 
"lishtirishga va shu orqali inson ruhiyatida diniy tassavurlaming 
lakllanishi xususiyatlarini anilashga kirishadi.
Gulnos Ruzimetova “Freydizmda inson falsafasi tahlili” kitobida 
ozishicha, g'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar ikki holatda 
м т ular turli sohalar bo‘lsa-da, yashirin shaklda insonning ongsiz 
ntilishlarini bosishga qaratilgandir. Boshqacha aytganda, bu holatlar 
osida tabiiy ehtiroslarni bevosita qondirishdan saqlanish yotadi, 
ynan ulaming o ‘hshashligini aniqlaydi. Bundan shunday xulosaga 
alinadiki, g‘ayrioddiy harakat va nevrozlikni. diniy rivojning 
otologik nusxasi sifatida ko‘rish mumkin. Ya’ni nevrozlikni 
ndividual diniylik sifatida, dinni esa eng umumiy g‘ayrioddiy nevroz 
riolati sifatida aniqlaydi.14 Shundan kelib chiqib, kitobda quyidagicha 
ulosa qilinadi. Freydning ruhiy talqinida din insonning ongsiz 
jitilishlariga qarshi himoya vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Diniy 
dqodda ular boshqacha qoniqish hosil qilish bo‘lsa~da, insonning 
chki ruhiy ziddiyatlaridan bo‘lgan ong va ongsizlik o‘rtasidagi kurash 
■‘z
mohiyatini yo'qotadi.15
Z.Freyd ta’limotiga, dinning (diniy tasawurlaming) kelib chiqishi 
a mohiyatini bunday asosda tushunish insoniyat madaniyati rivojida