Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

10 W illiam L.R ow e. P h ilosoph y o f Religion. U SA W a d sw o rth C e n g a g e Learn in g, 2 0 0 7 . P. 44
29

---

mumkin, ammo ulaming mohiyatini bilib bo‘lmaydi, degan fikrni 
ilgari suradi.
Fenomenologiya ongni moddiy voqelikdan, inson miyasidan 
ajralgan hodisa sifatida tasaw ur qilib, bilishning tashqi dunyoga 
munosabatini buzib ko‘rsatadi, ideal xarakterdagi nomoddiy ob’ektni 
bilish predmeti deb biladi. Fenomenologik metod narsa va hodisalar, 
shu jumladan, din va uning ta’limotlarini bilishda quyidagi talablarga 
rioya qiladi: 1) obyektiv reallik va “so f’ (ya’ni subyektiv) 
chegarasidan chiqadigan har qanday muhokamalardan saqlanish (edos 
reduksiya); 2) bilish subyektini o‘zini real, emperik, sotsial va 
psixofiziologik vujud deb emas, balki “sof ong” deb qarashdan iborat.
Din fenomenologiyasining diniy xodisalar va diniy ta’limotlami 
o‘rganish va bilishdagi metodining asosiy talabi: din va uning 
qadriyatlarini tarixiy aloqadorlik holatidan tashqarida o‘rganishni; 
diniy xodisalami real mavjudlikdan va haqqoniylikdan va qadriyatli 
mushohada qilishdan saqlanishi; kishilaming xudo bilan ko‘p qirrali 
munosabatlarini tushunib etishda “sof ong”ni asos qilib olishni 
nazarda tutadi. Bu bilan “subyektsiz obyekt yo‘q” degan subyektiv 
idealistik tamoyilini mustahkamlaydi.
Dinning mohiyatini tushunib etishga ong mohiyatini tavsiflashga 
qaratilgan Gusserl asos solgan fenomenologiya nazariyasi etilganda 
falsafiy ta’limotning asosiy vazifasi real borliqdagi narsa va 
xodisalaming tushuncha va mazmunlarini aniqlash emas, balki 
Gusserl taklif etgan usul yordamida fenomenologik ong hayotining 
o‘zini tashkil qiluvchi mazmunlarini aniqlashi ko‘zda tutadi.
Fenomenologiyaning mazmuni va maqsadi falsafa tarixida turli 
shakllarda talqin qidindi. I.T.Lambert, Kant tajribaviy narsalar 
haqidagi 
fan 
deb 
talqin 
qilgan 
bo'lsa, 
Gegel 
“ruh 
fenomenologiya”sida uni ilmiy-falsafiy bilimlarni qaror topishi deb 
tushunilgan. Gusserl fenomenologiyani ong mazmunini aniqlovchi 
metod 
deb 
qaraydi. 
XX 
asming 
boshlarida 
shakllangan 
fenomenologiya g‘arb idealistik falsafa yo‘nalishi rivoji Gusserl nomi 
bilan bog‘liq bo'ldi. Olinming metodida olamning qabul qilishning 
intensionalligi haqidagi doktorinasi markaziy o‘rin tushgan. Bunga 
ko‘ra, ong strukturasini tarixiylik va tajribaviylikda tashqaridaligi 
e’tirof etilib, u tilda va psixologik kechinmalarda real mavjudlikni 
ta’minlaydi. Shunday qilib, fenomenologiya tashqi olamni bilishda
30

---

iror bir narsani hodisa' sifatida talqin qilmaydi, aksincha, uni ongni 
Vzida bevosita sodir bo‘lgan hodisa degan fikrga asoslanadi.
Din fenomenologiyasining shakllanishi va bu yo‘lda ijod qilgan 
limlar haqida “Din falsafasi” qo‘llanmasi mualliflari yozishicha, 
iollandiya va Germaniyada paydo bo'lgan din fenomenologiyasi 
xonsepsiyasi o‘zining ko‘plab tarafdorlariga ega bo‘ldi. Germaniyada 
: ridrix Xeyler (1982-1967) va Yoaxim Vax (1898-1955) kabilar 
o‘zga ko‘ringan din fenomenologiyalari bo‘lgan bo‘lsa, XX asming 
irinchi yarmida gollandskandinav o‘lkasida Edvard Lemann ( 1862- 
930) va Uilyam Brede Kristensenlar (1883-1959) ham din 
fenomenologiya rivojiga katta xissa qo‘shdilar. Ioaxam Vaxning 
Amerikaga emigrant bo‘lib borishi esa, ushbu falsafiy yo‘nalishning 
AQSHda ham rivojlanishiga keng yo‘l ochdi. Xususan, germaniyalik 
ilim asos solgan CHikago maktabi vakillari M.Epilde, Dj.Kitagava, 
CH.Long, F.Eshbi kabi mutaxassislar din fenomenologiyasida o‘ziga 
os yondashuvlarni ishlab chiqib, o'zlarini munosib xissalarini 
io‘shdilar.u
SHunday qilib din fenomenologik fanining vazifasi “sof ong”dagi 
ayyor 
absolyut haqiqatni, 
mantiqiy 
qoidalami 
o‘rganishdir. 
Fenomenologiya ekzistensializm falsafasining asosiy manbalaridan 
biri bo‘ldi. Uning asosiy qarashlari hozirgi irratsionalizmda ham 
vamoyon boMmoqda.
Gusserlning Luven katolik universiteti qoshidagi (Belgiyada) 
irxivi va “Falsafa va fenomenologik tadqiqotlar” jurnalini nashr 
etuvchi Xalqaro fenomenologiya jamiyati fenomenologik oqimning 
nozirgi 
davrdagi 
nazariy 
markazlaridandir. 
Subyektivizm, 
abiatshunoslik 
fanlari 
bilan 
bog‘liqlikdan 
yiroqlik 
fenomenologiyaning jiddiy kamchiliklari 
bo‘lsa steintizm va 
pozitivizmga nisbatan tanqidiylik uning ijobiy xususiyatidir.12
DUnyoga boqing butun va uning har bir qismi haqida fikr 
vuriting, siz uni hech narsa, lekin cheksiz hisobdagi kam 
nexanizmlarga bo‘lingan bitta ulkan mexanizm deb topasiz, qaysiki 
nson his - tuyg‘ulari va qobiliyatlarining iziga tusha olishi va 
ushuntira bilishi zamirida mayda qismlar yana daraja deb tan olinadi. 
3u turli xildagi barcha mexanizmlar va hattoki ulaming qismlari